آیات هفده و هجده سوره نساء
این آیات از سوره نسا درباره توبه است.
- ِ«انَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللَّهِ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهَالَةٍ ثُمَّ يَتُوبُونَ مِنْ قَرِيبٍ فَأُولَٰئِكَ يَتُوبُ اللَّهُ عَلَيْهِمْ ۗ وَكَانَ اللَّهُ عَلِيمًا حَكِيمًا(۱۷)
وَلَيْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّئَاتِ حَتَّىٰ إِذَا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ إِنِّي تُبْتُ الْآنَ وَلَا الَّذِينَ يَمُوتُونَ وَهُمْ كُفَّارٌ ۚ أُولَٰئِكَ أَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا(۱۸)
ترجمه آیات ١٧ و ١٨ سوره نساء
پذیرش توبه از سوی خدا، تنها برای کسانی است که کار بدی را از روی جهالت انجام می‌دهند، سپس زود توبه می‌کنند. خداوند، توبه چنین اشخاصی را می‌پذیرد؛ و خدا دانا و حکیم است.(۱۷) برای کسانی که کارهای بد را انجام می‌دهند، و هنگامی که مرگ یکی از آن‌ها فرا می‌رسد می‌گوید: «الان توبه کردم!» توبه نیست؛ و نه برای کسانی که در حال کفر از دنیا می‌روند؛ این‌ها کسانی هستند که عذاب دردناکی برایشان فراهم کرده‌ایم.(۱۸).»
معانی اصطلاحات ١٧ و ١٨ سوره نساء
بجهالة: اعمال زشت را از روى نادانى انجام دادند، منافق نبودند. من قریب: بدون فاصله و سریع توبه می‌کنند. یتوب الله علیهم: به سوی خدا بازمی‌گردند. کان الله علیما حکیما: خدا نیز به سوی ایشان باز می‌گردد. پروردگاری که دانای فرزانه است. تبت الان: اکنون توبه کردیم.. لیست التوبة: براى آنان توبه‌ای نیست. (پذیرفته نیست)
عدم پذیرش توبه
طبق آیات شریفه از چه کسانی توبه پذیرفته نمی‌شود؟ ۱. کسانی که به هنگام مرگ توبه کنند. ۲. کسانی که در حال کفر بمیرند، برای این‌ها عذاب دردناکی آماده شده است.
معنای توبه در لغت و اصطلاح
توبه در لغت
▪︎ در لغت: رجوع و بازگشت از گناه. [۱] ترک گناه و پشیمانی از گناه، اراده انسان بر بازگشت به خدا و عدم بازگشت به گناه؛ رد مظالم و طلب حلالیت از اشخاص مقابل او .[۲]
توبه در اصطلاح
پشیمانی و ندامت از عمل ناپسند با تصمیم قاطع بر عدم بازگشت به سوی گناه. (توبه نصوح)، در جوامع الجامع آمده است که توبه از تاب الله علیه است؛ یعنی هرگاه خداوند توبه کسی را بپذیرد و قبول توبه او از جانب خداوند لازم است و از باب فضل و کرم خویش می‌پذیرد.
نام‌های دیگر سوره توبه وجه تسمیه برائت
توبه؛ رجوع و بازگشت برائت؛ بیزاری از مشرکین و کفار فاضحه؛ آشکاری خیانت منافقین هر یک از نام‌های بالا به مناسبت خاصی بر سوره توبه اطلاق شده است. این سوره سرگذشت کسانی است که از مکه مهاجرت کردند به مدینه آمدند و کسانی که در مدینه از مهاجرین استقبال کردند و انصار نام داشتند. کسانی که مشغول گردآوری غله، میوه و محصولات خود بودند و در جنگ تبوک، احزاب و... همراهی نکردند. ۳ گروه مشرکان، بت‌پرستان و مسلمانانی که سست عنصر بودند از همراهی سرباز زدند. در مقابل دو گروه اول، خداوند از پیامبر خواست که از ایشان برائت جوید. راه رجوع و بازگشت به خدا توبه نام گرفت و توبه از همین روی است. گروه سوم جاسوسان و منافقینی بودند که علیه پیامبر کار کردند و خدا ایشان را رسوا و آشکار نمود. نام فاضحه نیز از این جهت است .[۳] افرادی که از روی جهالت اشتباه کردند، توبه کنند. توبه افراد جاهل بلافاصله پذیرفته خواهد شد؛ اما از کفار در لحطه آخر پذیرفته نیست.
شان نزول آیات 17 و 18 سوره نساء
شان نزول آیات 17 و 18 درباره جنگ تبوک و مشکلات بسیاری است که بر مسلمانان وارد شد. عده‌ای با درخواست پیامبر سریعاً راهی شدند. افرادی به علت مشکلات موجود کوتاهی کردند و منافق نبودند. لازم بود که حضور یابند؛ اما نرفتند. از جمله این افراد ابوحیثمه بود که وضعیت اقتصادی بسیار خوبی داشت. در زمان پیامبر جنگ‌های علیه ایشان با هدف سرنگونی فرهنگ اسلامی حاکم بود. ابوحیثمه اندکی بعد پشیمان شد و تصمیم گرفت که همراه پیامبر جنگ رود. اشخاص دیگر کعب بن مالک، مررارة بن ربيع، حلال بن اميه از حضور در جنگ تبوک خودداری کردند. این‌ها نیز پشیمان شدند. پیامبر زمانی که از جنگ بازگشتند فرمودند با این‌ها حرف نزنید. البته که از جوانب دیگر (غذا، آب و...) مشکلی نبود و تحریم تنها از نظر سخن‌فتن بود. ۳ نفر که خود، خود را تحریم کردند و با هم حرف نزدند و از یکدیگر جدا شدند. آیات سوره توبه در پی این نازل گردید. پس از ۵۰ روز توبه ایشان پذیرفته شد. توبه مراحلی دارد و باید آن را طی کند.
انواع جنگ
جنگ دارای انواعی است از جمله؛ اعتقادی، اخلاقی، عرفانی، اقتصادی، سیاسی، حکومتی و... . واژه بجهالة در آیه ۱۷، طبق جوامع الجامع در موضع حال است. توبه تنها برای کسانی است که کارهای بد را در حال نادانی و سفاهت انجام می‌دهند؛ زیرا نادانی و شهوت انسان را به ارتکاب کارهای زشت وامی‌دارد. عقل و دانش هیچ‌گاه انسان را در چنین مسیری نمی‌برد. این افراد پیش از مرگ و ورود ملک الموت (ابن عباس) توبه می‌کنند. این‌طور نیست که در همان حالت کفر بمانند و لحظه آخر توبه کنند، چون این توبه پذیرفته نیست.
نظر علامه طباطبایی در تفسیر المیزان درباره توبه
توبه بنده
توبه و بازگشت بنده به سوی خدا (توبه نصوح)
توبه خداوند
پذیرش توبه بنده و گشایش در رحمت
آمرزش گناهان
گسترش رحمت از ناحیه خدا در نتیجه آمرزش گناهان او است. خداوند معاصی بنده را می‌پوشاند.
توبه رحمت
توبه ابتدایی از جانب بنده است. توبه رحمت از جانب خداوند است. نور۳۱.
سعادت دنیوی و اخروی
توبه حقیقی در نفس و قلب انسان اثر می‌گذارد و جان او را برای زمینه سعادت دنیوی و اخروی فراهم می‌کند.
ایجاد امید
توبه روح امید را در دل انسان زنده می‌کند.
تاثیر بر باطن و فطرت
انسان پس از ارتکاب گناه علم و یقین می‌یابد و گناه او موجب پشیمانی‌اش می‌گردد و در نظرش زشت می‌نماید. پشیمانی بر باطن و فطرت او اثر می‌کند و او را کمک می‌دهد تا برگردد.
بازگشت اختیاری
توبه بازگشت اختیاری از گناه و طاعت و عبودیت خداوند است. نماز اول وقت بسیار توصیه شده است.
نظر علامه طباطبایی در باره توبه (بجهالة)
بجهالة؛ شامل مومن، كفار، مسلمان و تازه مسلمان می‌شود که از روی جهالت کاری مرتکب شده‌اند و می‌‌خواهند برگردند. جهل در لغت مقابل علم است. کسی که از روی هوا و دعوت نفس مرتکب گناه می‌شود، دل او نرم می‌شود و از کار جاهلانه خویش توبه می‌کند. کسانی که از هوای نفس و شهوت کور شده‌اند، در جهالت به سر می‌برند و معاند می‌شود، بازمی‌گردند. این‌ها بلافاصله (من قریب) برمی‌گردند. (لیست التوبه) توبه برای آن نیست که گناه می‌کند و تا لحظه مرگ می‌گوید الان من توبه کردم! توبه نصوح؛ یعنی دیگر به گناه برنگردد.
منبع
- جزوه درسی خانم دکتر قنبری
منابع مرتبط
- کتاب:متن جوامع الجامع و ومجمع البیان از مرحوم طبرسی