اسلام و مسائل زنان

بیان شبهه

گاهی این گونه مطرح می شود که نهادهای اجتماعی و از جمله دین ،نه تنها دغدغه زنان به عنوان بخشی از جامعه انسانی را ندارد بلکه یکی از عوامل اصلی نهادینه شدن فرودستی زنان است. ادیان سنتی نگاهی حذف کننده و حاشیه بر، نسبت به زن دارند. این نگاه شامل هویت ، منزلت و حقوق زنان می شود.^[۱] در این مقاله به بررسی این مساله می پردازیم.

دیدگاه اسلام نسبت به زنان

شاید این اشکال در مورد فضای دیگر ادیان سنتی صحیح باشد لکن بی شک بر خلاف واقعیات اسلام و کتب مقدس اسلامی است. در حالی که در کتاب اوستا (کتاب مقدس اصلی زرتشتیان) فقط دو فراز به موضوع زنان پرداخته است، و در مجموع عهد عتیق و جدید (کتاب مقدس اصلی یهودیان و مسیحیان) تنها در 35 آیه به موضوع زنان پرداخته شده است، در قرآن مجید بیش از دویست آیه اختصاصا به موضوع زنان و مسائل آنان اختصاص دارد. ^[۲] افزون بر این نوع و ماهیت دغدغه مندی اسلامی که در منابع اسلامی متجلی شده است و شکل بروز و ظهور آن ، تفاوت های بنیادین با دغدغه مندی های دیگر ادیان وحتی نهضت های دفاع از زنان دارد.

به خلاف جنبش های دفاع از حقوق زن در قرن اخیر که ریشه در دادخواست بشربودگی زنان داشت و از بدنه اجتماع و در جهت برآورده سازی توقعات اجتماعی بود، در نظام اسلامی در حوزه منزلت و حقوق زنان نوعی حرکت انقلابی از بالا و بر ضد جریان مسلط اجتماعی شکل گرفت. اسلام در زمان تشکیل حکومت در مدینه و به محض اینکه قدرت و تمکن مدیریتی پیدا کرد، اقدام به اصلاحات عمیق اجتماعی در جهت اصلاح منزلت و احقاق حقوق زنان کرد به گونه ای که در بسیاری از موارد این اصلاحات با باورهای جامعه عرب و حتی جامعه مسلمین صدر اسلام تعارض های بنیادین داشت.

زن در قرآن

با نگاهی اجمالی به قرآن کریم به عنوان مهمترین منبع اسلام میزان دغدغه مندی این دین الهی مشخص می شود. باوجود اینکه قرآن کریم کتاب هدایت برای همه انسان ها اعم از زن و مرد است و مخاطب آن نیز همه انسان ها هستند، لکن 388 آیه از 70 سوره قرآن کریم بر مسائل مربوط به زنان یا در موضوعات مربوط به زنان پرداخته است. برخی از سوره های مفصل قران کریم با عناوین اختصاصی زنان نامگذاری شده است. با توجه به این نکته تفسیری که همه آیه های زیر مجموعه سوره ها ناظر بر یک هدف نهایی است که تحت نام سوره سامان می یابد، مشخص می شود که برخی سوره های قران کریم مثل سوره مریم ، نساء ، طلاق (النساء الصغری)، نور و امثال آن به طور ساختارمند و کل نگرانه ناظر به مسائل زنان و خانواده است. ^[۳]

سوره نساء و طلاق (النساء الصغری) از سوره های مفصل قرآنی است که در جهت دفاع از هویت ، منزلت و حقوق زنان در مدینه نازل شده است. مسائل مربوط به زنان ، اصول خانواده و کودکان از مسائلی است که به صورت صریح ، روشن و مکرر در قرآن و از جمله سوره نساء آمده است. با این وجود به لحاظ مشکلات فکری و رفتاری عرب جاهلی درباره زن و اهمیت این موضوع، قران کریم افتاء در مورد موضوع زن را به خداوند متعال نسبت می دهد.

خداوند متعال در آیه 127 سوره نساء می فرماید:«وَ يَسْتَفْتُونَكَ فِي النِّساءِ قُلِ اللَّهُ يُفْتيكُمْ فيهِنَّ؛ از تو در مورد زنان فتوا می خواهند بگو که خداوند در مورد آنان فتوا می دهد.» راغب مى ‏گويد: كلمه:" فتيا" به ضم" فاء" و نيز كلمه" فتوا" به فتح اول به معناى پاسخ دادن به احکام و مسائل پیچیده و مشکل است. ^[۴] فتوا ، از نظر لغوی و موارد استعمال در قران، فقط ناظر بر حکم شرعی نیست بلکه جوانب تکوینی و ارزشی را نیز شامل می شود. ^[۵] وجه مشکل بودن احکام و مسائل زنان ، محتوای این احکام نیست، بلکه مشکل بودن قبول آن بر خلاف تلقی های رسوب کرده جامعه جاهلی است. وقتی برخی آیات الهی در مورد شان و منزلت زن یا حقوق زن در جامعه عرب صدر اسلام با وضوح و صراحت و به طور مکرر مطرح شد، این وضعیت حتی برای مسلمانان و مومنینی هم که با سنت های جاهلی خو گرفته بودند قابل پذیرش نبود. از این رو با تعجب و استبعاد به سراغ پیامبر می رفتند تا از ایشان توضیح بخواهند. واکنش قران کریم هم در این زمینه و با توجه به اینکه افتاء در مورد مسائل زنان را مستند به خود خدا می کند ،جالب توجه است.

این لحن قرآنی موید این مطلب است که تغییرات در حوزه نگرش ، ارزش و حقوق زن در اسلام نسبت به عرف صدر اسلام آن قدر بدیع، بنیادین ،انقلابی و در تقابل با هنجارهای اجتماعی بوده است که برای تعدیل فشارهای اجتماعی ، پیامبر مکرم اسلام پاسخ به اعتراضات و مشکلات جامعه را به خداوند متعال منصرف می کند. وجود روایات پرشماری که در مسیر اصلاح منزلت و احقاق حقوق زنان، شدت زیادی را مصروف می کند نیز موید ورود انقلابی دین اسلام در حوزه مسائل زنان و اصلاحات مربوط به آن در صدر اسلام است. ^{[پانویس ۱]}

افزون بر این، محتوای آیات و روایات در مورد شان و منزلت زن در اسلام و همچنین سیره پیامبر مکرم اسلام و ائمه معصومین علیهم السلام نشان دهنده این نکته است که اسلام در مورد هویت ، منزلت و حقوق زن برنامه های راهبردی و بنیادین داشته است. آنچه در اصول ناظر بر هویت و منزلت زن گذشت و آنچه در مباحث مربوط به حقوق زنان ارائه می شود نیز انگاره پرسش را ابطال می نماید.

در پایه ریزی نظام ارزشی و منزلتی برای افراد بشر نیز حضور زن و الگوهای زنانه در قرآن کریم بسیار پررنگ است. زن در نقش دختر، مادر، خواهر، همسر، عمه، خاله آیات متعددی از قرآن را به خود اختصاص داده است. بیش از 70 آیه قرآن فضیلت ها و رذیلت های زنانه و مشخصات زنان الگو را تبیین می نماید. قرآن کریم وقتی می خواهد الگوی بهترین و بدترین زنان را برای مومنان و کافران (اعم از زن و مرد) مثال بزند، چهار زن را معرفی می نماید. ^{[پانویس ۲]} آیات پرشماری به نقش زنان در خانواده های صالحان و طالحان و نقش تاریخ ساز و خطیر آن ها می پردازد. آیات متعدد دیگری به طور خاص وارد مباحث مربوط به حقوق و تکالیف فردی و اجتماعی زنان می شود. در جدول پیوستی گزارشی اجمالی از موضوعات و آیاتی که به طور خاص به مسائل زنان و زنان پرداخته است اختصاص دارد. ^[۶]

جستارهای وابسته

یادداشت

↑ . به عنوان نمونه پیامبر ص : سهم ارث زنان را با شمشیر می گیرم. یا مجازات ایلاء و ...
↑ التحريم : 10 :«ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً لِلَّذينَ كَفَرُوا امْرَأَتَ نُوحٍ وَ امْرَأَتَ لُوطٍ كانَتا تَحْتَ عَبْدَيْنِ مِنْ عِبادِنا صالِحَيْنِ فَخانَتاهُما فَلَمْ يُغْنِيا عَنْهُما مِنَ اللَّهِ شَيْئاً وَ قيلَ ادْخُلاَ النَّارَ مَعَ الدَّاخِلينَ ؛خداى تعالى براى كسانى كه كافر شدند مثلى زده و آن همسر نوح و همسر لوط است كه در تحت فرمان دو نفر از بندگان صالح ما بودند، و اين دو زن به آن دو بنده صالح خيانت كردند و همسريشان با پيامبران هيچ سودى برايشان نكرد و از عذاب خدا جلوگير نشد و به ايشان گفته شد داخل آتش شويد همانطور كه بيگانگان با انبيا داخل مى‏شوند.» التحريم : 11 « وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً لِلَّذينَ آمَنُوا امْرَأَتَ فِرْعَوْنَ إِذْ قالَتْ رَبِّ ابْنِ لي‏ عِنْدَكَ بَيْتاً فِي الْجَنَّةِ وَ نَجِّني‏ مِنْ فِرْعَوْنَ وَ عَمَلِهِ وَ نَجِّني‏ مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمينَ؛و نيز خداى تعالى براى كسانى كه ايمان آوردند مثلى مى ‏زند و آن داستان همسر فرعون است كه گفت: پروردگارا نزد خودت برايم خانه ‏اى در بهشت بنا كن و مرا از فرعون و عمل او نجات بده و از مردم ستمكار برهان».

پانویس

↑ . به نقل از: فمینیسم و دانش های فمینیستی. مجموعه مقالات دائره المعارف راتیلج. مقاله الهیات فمینیستی.ص185
↑ مهدی مهریزی. زن در اديان ابراهيمی و آيين زرتشت، موسسه گفتگوی ادیان به نشانی: http://iid.org.ir
↑ . سوره طلاق که النسا الصغری نامیده شده است. عبدالله محمود شحاته، درامدی به تحقیق در اهداف و مقاصد سوره های قرآن کریم، نگارش محمد باقر حجتی (تهران دفتر نشر و فرهنگ اسلامی؛ 1369 ص 89
↑ . مفردات راغب، ص 373
↑ . التحقيق في كلمات القرآن الكريم، ج‏9، ص: 29
↑ . صورت بندی مطالعات زنان در المیزان. ص

[6] . به عنوان نمونه پیامبر ص : سهم ارث زنان را با شمشیر می گیرم. یا مجازات ایلاء و ...

[7] التحريم : 10 :«ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً لِلَّذينَ كَفَرُوا امْرَأَتَ نُوحٍ وَ امْرَأَتَ لُوطٍ كانَتا تَحْتَ عَبْدَيْنِ مِنْ عِبادِنا صالِحَيْنِ فَخانَتاهُما فَلَمْ يُغْنِيا عَنْهُما مِنَ اللَّهِ شَيْئاً وَ قيلَ ادْخُلاَ النَّارَ مَعَ الدَّاخِلينَ ؛خداى تعالى براى كسانى كه كافر شدند مثلى زده و آن همسر نوح و همسر لوط است كه در تحت فرمان دو نفر از بندگان صالح ما بودند، و اين دو زن به آن دو بنده صالح خيانت كردند و همسريشان با پيامبران هيچ سودى برايشان نكرد و از عذاب خدا جلوگير نشد و به ايشان گفته شد داخل آتش شويد همانطور كه بيگانگان با انبيا داخل مى‏شوند.» التحريم : 11 « وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً لِلَّذينَ آمَنُوا امْرَأَتَ فِرْعَوْنَ إِذْ قالَتْ رَبِّ ابْنِ لي‏ عِنْدَكَ بَيْتاً فِي الْجَنَّةِ وَ نَجِّني‏ مِنْ فِرْعَوْنَ وَ عَمَلِهِ وَ نَجِّني‏ مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمينَ؛و نيز خداى تعالى براى كسانى كه ايمان آوردند مثلى مى ‏زند و آن داستان همسر فرعون است كه گفت: پروردگارا نزد خودت برايم خانه ‏اى در بهشت بنا كن و مرا از فرعون و عمل او نجات بده و از مردم ستمكار برهان».

[1] . به نقل از: فمینیسم و دانش های فمینیستی. مجموعه مقالات دائره المعارف راتیلج. مقاله الهیات فمینیستی.ص185

[2] مهدی مهریزی. زن در اديان ابراهيمی و آيين زرتشت، موسسه گفتگوی ادیان به نشانی: http://iid.org.ir

[3] . سوره طلاق که النسا الصغری نامیده شده است. عبدالله محمود شحاته، درامدی به تحقیق در اهداف و مقاصد سوره های قرآن کریم، نگارش محمد باقر حجتی (تهران دفتر نشر و فرهنگ اسلامی؛ 1369 ص 89

[4] . مفردات راغب، ص 373

[5] . التحقيق في كلمات القرآن الكريم، ج‏9، ص: 29

[8] . صورت بندی مطالعات زنان در المیزان. ص

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[پانویس ۱]

[پانویس ۲]

[۶]