اصل اشتراک زن و مرد در هدف نهایی
اصل اشتراک زن و مرد در اهداف شامل ؛
1)اشتراک در هدف نهایی خلقت است. مصداق این هدف نهایی رسیدن به مقام عبودیت، قرب به کمال مطلق و جانشینی خدا بر روی زمین، فعیلت یابی همه استعدادهای انسانی یا متنعم شدن حداکثری از لذتهای دنیوی و اخروی است.
2) اشتراک در اکثر اهداف تبعی است. این اهداف به تبع هدف نهایی ایجاد میشود و در مسیر آن اهداف تعریف شده و ارزش مییابد و ممکن است صبغه مادی یا معنوی، دنیوی یا اخروی داشته باشد.
اصل اشتراک در هدف نهایی خلقت
ترسیم صحیح هدف نهایی انسان، نقش بسیار سرنوشتسازی در پایهریزی نظام ارزشی و حقوقی دارد. هدف نهایی، سنگ محک و معیار ارزیابی همه ارزشها و سلسله مراتب آنها و حتی معیار اصلی ارزشگذاری بر اشخاص است. هدف نهایی، از چنان ارزش و اصالتی برخوردار است که اگر لازم باشد بایستی همه اهداف و ارزشهای دیگر در مسیر رسیدن به آن هزینه شود. در رویکرد اسلامی نیز مانند مکاتب غیرالهی، هدف نهایی رسیدن به سعادت است. لکن مصداق سعادت با توجه نگاه وسیع هستیشناختی اسلام که در برگیرنده مقتضیات دنیوی، اخروی، مادی و معنوی است.
سکولاریسم به معنای دنیوینگری است. در نگره سکولاریستی غرب، انسان به مثابه موجودی مادی و غالباً شکل تکامل یافتهتری از بقیه حیوانات تلقی میشود. از این رو سعادت عملاً به معنای رفع خلاءهای حیوانی یا به عبارت دیگر، ارضاء لذتها و منافع مادی و دنیوی است. بنابراین قدرت، ثروت و آزادیهای لیبرالیستی هدف نهایی و معیار ارزشگذاری و ارزیابی قرار میگیرد. لکن در رویکرد اسلامی، انسان موجودی دوساحتی است و خلاءهای ساحت مادی و معنوی، دنیوی و اخروی، جسمی و روحی او بایستی بگونهای متناسب به فعلیت برسد تا به لذت و سعادت آرمانی نائل گشته و آرام گیرد.
اینکه هدف نهایی خلقت از نظر اسلام کدام است؟ براساس رهیافتهای مختلف، تبیینهای گوناگونی قابل طرح است.
براساس رهیافت سعادتگرای دینی، سعادت دنیوی و اخروی به معنای تنعم و بهرهبری حداکثری از نعمتها و لذتهای دنیوی و اخروی که گاه از آن به بهشت (با انواع و اقسام دنیوی و اخروی، رضوان، غفران و ...) تعبیر میشود، هدف نهایی خلقت قملداد میگردد. براساس رهیافت حق بنیاد، انسان موجودی است که استعدادهای فراوان مادی و معنوی، دنیوی و اخروی در او وجود دارد، فعلیتیافتن این استعدادها و پرشدن خلاهای وجودی او هدف نهایی انسان تلقی میشود. براساس رهیافت فضیلت گرا، جایگاه خداوند متعال، مدل آرمانی برای انسان تلقی میشود، رسیدن به مقام خلافت الهی و جانشینی و مماثلت با صفات خداوند متعال هدف نهایی خلقت تلقی میشود. براساس رهیافت وظیفه گرا، عبودیت خود به مثابه هدف نهایی خلقت است، در پرتو و به تبع عبودیت خداوند، بهشت و برخورداری از لذات دنیوی و اخروی، فعلیتیابی استعدادهای انسانی، مماثلت با صفات الهی و قرب به خدا و مقام خلیفه الهی نیز محقق میگردد.
اینکه هدف چه اقسامی دارد؟ کدام یک از نظریههای ذکر شده در تعیین مصداق هدف نهایی درست است؟ آیا این تبیینها قسیم یکدیگرند یا باهم قابل جمعاند؟ اگر قسیم یکدیگرند، چه لوازم و تبعات معرفتی به دنبال خواهد داشت؟ اینها از سئوالها و مباحث مهم فرجامشناسی و هدفشناسی است و برای همه آنها نیز مویداتی از قرآن و روایات وجود دارد.[پانویس ۱] لکن آنچه در بحث حاضر مهم است اینکه، براساس همه رهیافتها، هدف نهایی خلقت زن و مرد هیچگونه تفاوت و تمایزی جنسیتی وجود ندارد.
خداوند متعال در آیات پرشماری، انواع و اقسام بهشتها و نعمتهای دنیوی و اخروی را به عنوان مصداق فوز عظیم، فلاح و سعادت انسان اعم از زن و مرد معرفی میکند. [۱] به عنوان نمونه در آیه 12 سوره حديد میفرماید:«يَوْمَ تَرَى الْمُؤْمِنينَ وَ الْمُؤْمِناتِ يَسْعى نُورُهُمْ بَيْنَ أَيْديهِمْ وَ بِأَيْمانِهِمْ بُشْراكُمُ الْيَوْمَ جَنَّاتٌ تَجْري مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدينَ فيها ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظيم؛ و آن روزى است كه مردان و زنان مؤمن را مىبينى كه نورشان از پيش رو و از دست راستشان در حركت است، بشارت باد شما را در امروز به جناتى كه نهرها از دامنهاش روان است، و شما در آن جاودانيد، و اين همان سعادت عظيم است». خداوند متعال در آیه 30 سوره بقره، خطاب به فرشتگان، هدف خلقت انسان را جانشینی خدا بر روی زمین معرفی کرده و میفرماید: «وَ إِذْ قالَ رَبُّكَ لِلْمَلائِكَةِ إِنِّي جاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَليفَةً...؛ (به خاطر بياور) هنگامى را كه پروردگارت به فرشتگان گفت: «من در روى زمين، جانشينى [نمايندهاى] قرار خواهم داد».
آیات متعدد دیگری نیز به جانشینی خدا به عنوان هدف خلقت انسان اشاره دارد. [۲]
و سرانجام آنکه آیه 56 سوره ذاریات به صراحت، بندگی و عبودیت را هدف خلقت همه انسانها قلمداد میکند و میفرماید: «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِيَعْبُدُونِ؛خطای یادکرد: برچسب تمامکنندهٔ </ref>
برای برچسب <ref>
پیدا نشد بگو: چه كسى زينتهاى الهى را كه براى بندگان خود آفريده، و روزیهاى پاكيزه را حرام كرده است؟! بگو: اينها در زندگى دنيا، براى كسانى است كه ايمان آوردهاند (اگر چه ديگران نيز با آنها مشاركت دارند ولى) در قيامت، خالص (براى مؤمنان) خواهد بود. اينگونه آيات (خود) را براى كسانى كه آگاهند، شرح مىدهيم». براساس این آیه شریفه برخورداری از زینتها و لذتهای دنیوی و اخروی برای کسانی که وظیفه بندگی خدا را انجام میدهند، تدارک شده است، و چه بسا برخورداری از این لذتها فقط برای چنین اشخاصی مشروعیت دارد. چرا که هدف نهایی خلقت همان عبودیت است و همه مخلوقات در مسیر این هدف نهایی مشروعیت مییابند.
اگر هدف نهایی انسان را فعلیتیابی تمامی استعدادهای او بدانیم و از طرف دیگر استعدادهای انسانی را آن قدر وسیع بدانیم که بتواند به مقام جانشینی خداوند برسد، هرچقدر انسان به خداوند و صفات الهی شبیهتر باشد، تحقق جانشینی به فعلیت نزدیکتر میشود. بنابراین رسیدن به قرب جایگاه الهی یکی از اهداف متعالی انسان خواهد بود. خداوند متعال در حدیث مفصل قدسی میفرماید: « عبدي أطعني أجعلك مثلي، أنا حي لا اموت اجعلك حيا لا تموت، أنا غني لا أفتقر أجعلك غنيا لا تفتقر، أنا مهما أشاء يكون أجعلك مهما تشاء يكون؛ [۳] در روايت قدسى از قول خداوند بلند مرتبه آمده كه مىفرمايد: بنده ام، اطاعت مرا به جا آور تا تو را مانند خود سازم. همان طورى كه من زنده هستم و نمىميرم تو هم هميشه زنده باشى. همان طورى كه من غنى هستم فقير نمىشوم تو هم هميشه غنى باشى. همان طورى كه من هر چه را اراده كنم مىشود تو را هم همينطور سازم».
رسیدن به جایگاه جانشینی و خلافت راستین الهی [۴]و قرب به جایگاه ربوبی در پرتو عبودیت و اطاعت از فرامین الهی و رعایت تقوای الهی و همچنین بهشت و سعادت اخروی، [۵] اهداف متعالی مشترک انسان اعم از زن و مرد و معیار تکریم، فراتری و فروتری انسانهاست.[۶] این هدف مشترک نهایی، مهمترین معیار و سنگ بنای قضاوت در مورد فراتری و فروتری مخلوقات الهی و نقطه تراز قضاوت در مورد دیگر اهداف تبعی و ابزاری، حقوق و تکالیف و استعدادهای تکوینی است، که زن و مرد در آن مشترک است.
اصل اشتراک در بیشتر اهداف تبعی
بیشک برای رسیدن به هدف نهایی، بایستی اهداف متوسط و تبعی را پایهریزی نمود تا به واسطه دستیابی به این اهداف انسان به هدف نهایی برسد. از آنجا که نقطه آرمان و ارزش اساسی اهداف با محک هدف نهایی مشخص میشود، وجود تفاوت بین زن و مرد در برخی از اهداف تبعی مادامی که مانع رسیدن به هدف نهایی نباشد یا وصول به هدف نهایی را از حالت تعادل خارج نکند، فینفسه اشکالی ندارد. لکن با این وجود بسیاری از اهداف تبعی و متوسط بین دو جنس زن و مرد مشترک است. هرکدام از هدفهایی را که براساس رهیافتهای گوناگون به عنوان هدف نهایی ترسیم نمودیم را اگر در نظر بگیریم (برخورداری از بیشترین نعمتهای مادی و معنوی، عبودیت، تکامل و فعلیت انسان و جانشینی خداوند و قرب الی الله)، بقیه هدفها در حکم مهمترین اهداف تبعی تلقی خواهند شد. با توجه به آیاتی که ذکر کردیم، زن و مرد در مهمترین اهداف تبعی مشترک هستند.
علاوه بر این همه نعمتها، رحمتها، و مواردی که در مسیر رسیدن به هدف نهایی ضرورت دارد از مصادیق اهداف تبعی است که برای همه انسان فارغ از جنسیت مشترک است. حیات طیبه، [۷] حمل امانت الهی، برخورداری از لذتها و نعمتها در دنیا و آخرت، ایمان، عمل صالح و همه اهدافی که خداوند متعال برای انسان ترسیم نموده است به طور مشترک بین زن و مرد جریان دارد.
جستارهای وابسته
- اصل اشتراک زن و مرد در ارزشهای بنیادین انسانی
- اصل اشتراک در مبدا و منشا خلقت
- اصل اشتراک زن و مرد در هویت انسانی
- اصل اشتراک زن و مرد در لوازم رسیدن به هدف
- اصل زوجیت
یادداشت
- ↑ برای مطالعه بیشتر مراجعه کنید به: محمد تقی جعفری. فلسفه و هدف زندگی. تهران. موسسه تدوین و نشر آثار علامه جعفری. 1389 سید محمد حسین طباطبایی. انسان از آغاز تا انجام. تهران. حکمت
پانویس
- ↑ . التوبة: 89؛ النساء: 13؛ المائدة: 119؛ الأنعام: 16؛ التوبة: 72؛ التوبة: 89؛ التوبة: 100؛التوبة: 111؛ يونس: 64؛الصافات: 60؛ غافر: 9؛ الدخان: 57؛ الجاثية: 30؛ الصف: 12؛ التغابن: 9؛ البروج: 11
- ↑ . الأنعام: 165؛ يونس: 14؛ يونس: 73؛ فاطر: 39 ؛ ص : 26 ؛
- ↑ . الجواهر السنية في الأحاديث القدسية (كليات حديث قدسى)؛ ؛ ص709؛ شيخ حر عاملى، محمد بن حسن، الجواهر السنية في الأحاديث القدسية (كليات حديث قدسى)، 1جلد، انتشارات دهقان - تهران، چاپ: سوم، 1380ش.
- ↑ . بقره: 30؛ یونس: 14؛ فاطر:39. الأنعام : 165 : وَ هُوَ الَّذي جَعَلَكُمْ خَلائِفَ الْأَرْضِ وَ رَفَعَ بَعْضَكُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ لِيَبْلُوَكُمْ في ما آتاكُمْ إِنَّ رَبَّكَ سَريعُ الْعِقابِ وَ إِنَّهُ لَغَفُورٌ رَحيمٌ؛ و او كسى است كه شما را جانشينان (و نمايندگان) خود در زمين ساخت، و درجات بعضى از شما را بالاتر از بعضى ديگر قرار داد، تا شما را به وسيله آنچه در اختيارتان قرار داده بيازمايد به يقين پروردگار تو سريعالعقاب و آمرزنده مهربان است.
- ↑ . التوبة: 72 وَعَدَ اللَّهُ الْمُؤْمِنينَ وَ الْمُؤْمِناتِ جَنَّاتٍ تَجْري مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدينَ فيها وَ مَساكِنَ طَيِّبَةً في جَنَّاتِ عَدْنٍ وَ رِضْوانٌ مِنَ اللَّهِ أَكْبَرُ ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظيمُ؛ خداوند به مردان و زنان باايمان، باغهايى از بهشت وعده داده كه نهرها از زير درختانش جارى است جاودانه در آن خواهند ماند و مسكنهاى پاكيزهاى در بهشتهاى جاودان (نصيب آنها ساخته) و (خشنودى و) رضاى خدا، (از همه اينها) برتر است و پيروزى بزرگ، همين است.
- ↑ . الحجرات : 13 يا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْناكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَ أُنْثى وَ جَعَلْناكُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَليمٌ خَبيرٌ؛ اى مردم! ما شما را از يك مرد و زن آفريديم و شما را تيرهها و قبيلهها قرار داديم تا يكديگر را بشناسيد (اينها ملاك امتياز نيست،) گرامىترين شما نزد خداوند با تقواترين شماست خداوند دانا و آگاه است!
- ↑ . النحل: 97 مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثى وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَياةً طَيِّبَةً وَ لَنَجْزِيَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ ما كانُوا يَعْمَلُونَ