صبر حضرت زهرا
صبر در ادبیات مقاومت جایگاه والایی دارد. معارف اسلامی نیز سرشار از دعوت به سوی اقسام صبر، از جمله صبر هنگام مصیبت است. در این مقاله به عوامل بینشی صبر حضرت زهرا سلام الله علیها بر مصیبت می پردازیم؛ عواملی که بی تردید نقشه راه تقویت پایداری هنگام مصیبت را پیش روی رهروان آن حضرت ترسیم خواهد کرد. پس از توضیح مبادی تصوری بحث، علل بینشی صبر حضرت زهرا سلام الله علیها هنگام مصیبت را در چهار حوزه خداشناسی، خودشناسی، دنیاشناسی و فرجام شناسی بررسی می کنیم. یقین به خداوند متعال، درک حضور و معیت الهی، درک محبت الهی و قرب او در حوزه خداشناسی، معرفت بالا و والای حضرت نسبت به خویش در حوزه خودشناسی، و اموری مانند شناخت طبیعت زندگی دنیا در حوزه دنیاشناسی و آگاهی نسبت به پیامدهای اخروی صبر و معادباوری در حوزه فرجام شناسی، از مهم ترین علل بینشی صبر حضرت زهرا سلام الله علیها هنگام مصیبت است. امید آنکه بتوان با الگوگیری از این بانوی معصوم، صراط مستقیم را طی کرد و به قرب الهی رسید.
 | |
| الگوی جعبه اطلاعات مقالات | |
|---|---|
| نویسندگان | محیطی اردکان، محمد علی؛ کارگر شورکی، سمانه |
| عنوان مقاله | بررسی تحلیلی علل بینشی صبر حضرت زهرا سلام الله علیهاهنگام مصیبت |
| نام مجله | معرفت |
| سال چاپ | شهریور 1400 |
| شماره مجله | 285، از صفحه 79 تا 87 |
| امتیاز مقاله | علمی-ترویجی |
طرح مساله
صبر در بینش اسلامی امری ایجابی و فعالیتی درونی است که نیاز به اراده، نیرو و مقاومت دارد و هدف آن جلب رضایت خداوند است. استقامت هنگام مصیبت چندان ساده به نظر نمی رسد؛ از این رو، باید از صبر پیشگان الگو گرفت و با کشف راههای استقامت و عوامل تقویت روحیه صبر به درجه‌ای از این فضیلت اخلاقی دست یافت. حضرت زهرا سلام الله علیها در زندگی کوتاه خود، با مصائب فراوان فردی، اجتماعی و سیاسی رو به رو بودند. مقاله موجود مترصد آن است با روش تحلیلی به این سؤال پاسخ دهد که ایشان چگونه توانستند در برابر این همه مصیبت استقامت ورزند؛ همچنین با توجه به تعدد عوامل پایداری هنگام مصیبت، با تفکیک ساحت های بینشی، گرایشی و رفتاری، به بررسی علل بینشی صبر حضرت زهرا سلام الله علیها بپردازد و در پژوهش‌های دیگر، عوامل گرایشی و رفتاری را بررسی کند.
در پژوهش حاضر کوشش شده است با توجه به برخی مبانی انسان‌شناختی نظام اخلاقی و تربیتی اسلام، از جمله توجه به ساحت بینشی وجود انسان، شیوه‌های استقامت ورزیدن و تقویت روحیه صبر را طبقه‌بندی و تحلیل کند. در این صورت می‌توان با آموزش و تقویت علل بینشی صبر، زمینه را برای تقویت عمل به آن فراهم کرد. نتیجه این فرایند تدریجی، گام نهادن در مسیر سبک زندگی اسلامی تا دستیابی به كمال نهایی است. بررسی موضوع مورد نظر از این جهت می‌تواند بسیار حائز اهمیت باشد که با توجه به مقام عصمت حضرت زهرا سلام الله علیها، می‌توان شاخصه‌هایی را به دست داد که عمل براساس آنها ضامن اعتدال بینشی انسان باشد.
گزارشی از مقاله
نگارنده در این مقاله سعی دارد پس از توضیح مبادی تصوری بحث، علل بینشی صبر حضرت زهرا سلام الله علیها هنگام مصیبت را در چهار حوزه خداشناسی، خودشناسی، دنیاشناسی و فرجام شناسی استخراج، تحلیل و طبقه‌بندی کند که عبارتند از:
حوزۀ خداشناسی
یکی از حوزه‌های بینشی انسان خداشناسی است. با تحلیل آثار خداشناسی می‌توان یکی از سرچشمه های استقامت حضرت زهرا سلام الله علیها هنگام دشواری‌ها را به شرح زیر به دست آورد که یقین به خداوند متعال، درک حضور و معیت الهی، درک محبت الهی و قرب او از مهم‌ترین علل بینشی صبر حضرت زهرا در این حوزه می‌باشد.
اگر دین را به ساختمانی تشبیه کنیم که بر پایه خداشناسی بنا شده است، خداشناسی در بخش‌های مختلف دین تأثیرگذار خواهد بود؛ خواه در بخش‌های اعتقادی و نظری باشد یا در حوزه‌های عملی مانند امور اخلاقی و سایر دستورالعمل های دینی براساس فرمایش امیرمؤمنان علی علیه السلام دین با خداشناسی آغاز می‌گردد. بر این اساس می‌توان به یکی از مهم‌ترین علل شناختی صبر حضرت زهرا سلام الله علیها بر مصیبت دست یافت. خداشناسی باعث می‌شود انسان با انگیزه‌های برآمده از آن بتواند در موقعیت‌های ویژه، مانند مصیبت‌ها، رفتاری مناسب داشته باشد. براین اساس و با توجه به تشکیکی بودن حقیقت صبر هنگام مصیبت، می‌توان یکی از عوامل تأثیرگذار در اختلاف مراتب آن را تفاوت درجات افراد در شناخت خدا دانست. هر چه پایه شناخت خدا استوارتر باشد بر درجه صبر نیز افزوده می‌شود.
نگارنده در ادامه بحث به چند نکته مهم اشاره می‌کنند ؛
- اینکه بالاترین درجه معرفت حصولی نسبت به خداوند متعال، یقین است و یقین به خداوند یکی از عوامل صبر به حساب می‌آید. لذا بالاترین مرتبه حصولی خداشناسی یقین است پس صبر برآمده از آن نیز در درجات بالاتر خواهد بود.
- ارتباط صبر و یقین در روایات به چند قسم تقسیم می‌شود:
الف- در برخی روایات صبر و یقین با هم آمده است، از این دسته روایات می‌توان این گونه برداشت کرد که صبر، برآمده از یقین است و می‌توان با افزایش یقین به مراتب بالای صبر دست یافت.
ب- روایاتی که یقین را بالاتر از صبر می‌داند.
ج- روایاتی که صبر را بالاتر از یقین می‌داند.
- یکی از مراحل خداشناسی درک حضور و معیت خداوند در هنگام مصیبت است.
- کسی که حقیقتاً خدا را دوست داشته باشد و آن را درک کرده باشد، حاضر است برای دیدار او از همه چیز بگذرد، از این رو، صبر می‌تواند برآمده از درک محبت الهی باشد.
- انسان‌ها برای رفتارهای اختیاری خود اهدافی در نظر می گیرند اگر کسی هدف نهایی را قرب الهی بداند، همه صفات اکتسابی و رفتارهای اختیاری‌اش در راستای دستیابی به این هدف قرار می‌گیرد، یکی از راههای قرب الهی صبر بر مصیبت است.
حوزه خودشناسی
حوزه‌ای دیگر از ساحت بینش، خودشناسی یا معرفت نسبت به خود است معرفت بالا و والای حضرت نسبت به خود از مهم‌ترین علل بینشی صبر حضرت زهرا سلام الله علیها در این حوزه می‌باشد. حضرت زهرا سلام الله علیها از وضع موجود زمان خویش ناراضی بودند و آرزوی وضع مطلوب داشتند. اما صرف نارضایتی مطلوب نیست؛ زیرا برای استکبارستیزی افزون بر نارضایتی از وضع موجود، تقویت روحیه ایستادگی و مقاومت در برابر آن نیز لازم است. بنابراین انسان با خودشناسی و اعتماد به نفس باید ایستادگی کند. حضرت زهرا سلام الله علیها اوضاع زمانه خود را شناخته بودند و با شناخت توانایی‌های خود، توانستند در مقابل ظلم مقاومت کنند.
از منظر شهید مطهری ره از دست دادن روحیه و اعتماد به نفس، نوعی خودباختگی است، که نقطه مقابل آن، ایمان و اعتماد به خود پیدا کردن است. او بزرگترین هدیه یک رهبر به ملتش را مؤمن ساختن آنها به خودشان می‌داند. حضرت زهرا سلام الله علیها با درس خودشناسی، اعتماد به نفس را به تمام عالمیان هدیه دادند.
سپس نگارنده در ذیل این بحث به 3 مبحث مهم در این خصوص اشاره نموده‌اند که عبارتند از:
- خودشناسی و فضیلت اخلاقی صبر بر مصیبت ؛
- دو بعدی بودن انسان و نقش آن در صبر بر مصیبت؛
- رابطه عصمت و صبر بر مصیبت
حوزه دنیاشناسی
سومین حوزه بینش، دایره دنیا شناسی و نوع نگاه به دنیاست، که اموری مانند شناخت طبیعت زندگی دنیا از مهم‌ترین علل بینشی صبر حضرت زهرا سلام الله علیها در این حوزه می‌باشد. انسان می‌تواند با شناخت جهان مادی و آگاهی از ماهیت دنیا، خود را به صبر وادارد. اینکه دنیا گذراست، روزی به پایان خواهد رسید و آخرت جایگاه باقی و ابدی است. حضرت زهرا سلام الله علیها در آخرین لحظات عمر پیامبر صلی الله علیه و آله ناراحت بودند؛ اما پیامبر صلی الله علیه و آله به ایشان چیزی گفتند که ایشان را شادمان کرد: ای فرزندم! تو اولین نفر از اهل بیت علیهم السلام هستی که به زودی به من خواهی پیوست. حضرت زهرا سلام الله علیها از اینکه دنیای گذرای او به زودی به پایان خواهد رسید و به پدر گرامیشان ملحق می‌شوند، خوشحال شدند. دنیا به خودی خود دارای ارزش نیست و به جهت اینکه در مقابل آخرت قرار دارد و پلی برای رسیدن به آن است، ارزشمند تلقی می‌شود. با شناخت دقیق دنیا می‌توان در ناگواری‌ها استقامت ورزید. یکی از مهم‌ترین متعلقهای چنین شناختی عبارت است از:
- شناخت طبیعت زندگی دنیا؛ که انسان با شناخت طبیعت و ماهیت دنیا می‌تواند حب دنیا را از دلش ریشه‌کن کند.
- ادراک معتدل نسبت به دنیا که زمینه‌ساز صبر بر مصیبت می‌باشد.
حوزه فرجام شناسی
در حوزه فرجام شناسی می‌توان فلسفه آفرینش انسان را از منظر آیات و روایات بررسی کرد. که آگاهی نسبت به پیامدهای اخروی صبر و معادباوری از مهم‌ترین علل بینشی صبر حضرت زهرا سلام الله علیها در این حوزه می‌باشد. قرآن فرموده است که: خداوند عالم را آفرید تا عبادت او را انجام دهند. «و ما خلقت الجن والإنس إلا لیعبدون» در؛ روایات نیز فلسفه آفرینش از منظر حضرت زهرا سلام الله علیها، این چنین آمده است: «خداوند به آفرینش عالم نیازمند نبود، اما آفرید تا حکمتش را تثبیت کند، مردم متوجه اطاعت خدا شوند؛ قدرتش را ظاهر کند، ربوبیت خود را به بندگان نشان دهد، بندگی اش را عزت دهد که اگر بندگی کنید، ثواب اخروی دارید و اگر نافرمانی کنید، عقاب می‌شوید. برای جلوگیری از مبتلاشدن بندگان به نقمت ها و حرکت دادن آنها به سوی بهشت، ثواب و عقاب قرار داد.»
انسان برای دستیابی به کمال آفریده شده و همه ابزارهای لازم برای رسیدن او به هدف نهایی در اختیارش قرار داده شده است. حضرت زهرا سلام الله علیها برای اینکه اطاعت خدا را انجام دهند و به کمال نهایی خود برسند در برابر مصیبت‌ها صبر را پیشه کردند؛ بنابراین آگاهی از فرجام نیز یکی از علل صبر است، که می‌تواند ما را در برابر سختی‌ها مقاوم کند.
سپس نگارنده به 2 شاخه مهم در فرجام شناسی اشاره کرده:
- آگاهی نسبت به پیامدهای اخروی صبر: الف) پیامد مثبت: صبر و به دست آوردن پاداش الهی؛ ب) پیامد منفی: جزع و فزع و محروم شدن از پاداش الهی
- معادباوری در صبر بر مصیبت: انسان اگر اعتقاد به معاد داشته باشد و پاداش و عقاب را حق بداند، زندگی او رنگ و بوی دیگری خواهد گرفت و توانایی رویارویی با مصیبت‌ها را خواهد یافت. چنان که حضرت زهرا سلام الله علیها با اعتقاد به معاد و گاه شاهد آوردن آن، توانستند صبر جمیل خود را به جهانیان نشان دهند.
کلید واژه‌ها
صبر بر مصیبت، حضرت زهرا سلام الله علیها، ساحت بینشی، خداشناسی، خودشناسی، دنیاشناسی، فرجام شناسی.