گسترهی نشوز زوجین
«نشوز» از واژگان مهم قرآنی است که در اصطلاح فقه امامیه و حقوق موضوعه، به معنای خروج زن یا شوهر از ادای حق یا حقوق واجب همسرش است. قرآن کریم در آیات 34 و 128 سوره ی نساء، به نشوز زوج و زوجه و راه‌های رفع یا مقابله با آنها پرداخته است. «ضرب» یکی از گام‌های مواجهه با نشوز زوجه است که در قرآن کریم تصریح شده و کیفیت، شرایط، ابزار و به طور کلی مختصات رجوع به آن، از موضوعات اختلافی بین فقهای امامیه از متقدمین تا متأخرین بوده است. همچنین بر اساس رأی بسیاری از فقها، ضرب زوج نیز در حالت نشوز، علیرغم نبود نصّی در مورد آن، با لحاظ شرایطی، موجّه است، اما جایگاه و شرایط ضرب زوج و زوجه در مواجهه با نشوز آنها تفاوت‌هایی دارد که در این پژوهش، با استفاده از روش اسنادی و کتابخانه‌ای، بررسی شده است. بر اساس نتایج حاصل از این پژوهش، تعریف و مختصات نشوز، گسترهی آن و نیز جایگاه ضرب در مواجهه با رخداد نشوز در خانواده در حقوق موضوعه نواقص و ابهامات جدی دارد. لذا می‌بایست براساس آراء فقه امامیه و با رویکردی متناسب با مقتضیات نهاد خانواده و روابط مطلوب زناشویی در جامعه‌ی کنونی ایران، این نواقص و ابهامات رفع شود.
 | |
| الگوی جعبه اطلاعات مقالات | |
|---|---|
| نویسندگان | طوبی شاکری گلپایگانی، راحله کاردوانی، مهدی وکیلی |
| عنوان مقاله | بررسی فقهی- حقوقی گسترهی نشوز زوجین و شیوه‌ی مواجهه با آن |
| نام مجله | مطالعات راهبردی زنان |
| سال چاپ | تابستان 1393 |
| شماره مجله | شماره 64، صفحات 159 تا 206 |
| امتیاز مقاله | علمی - پژوهشی |
معنا شناسی
نشوز از مفاهیمی است كه نزد لغویّون، فقها و حقوقدانان با تشتّت معنایی گسترده‌ای روبه رو نیست و علیرغم طرح معانی متفاوت، استخراج یك رویكرد غالبی و واحد به این مفهوم سهل الوصول است. در این بخش، تعریف نشوز در لغت، فقه امامیه و حقوق موضوعه بیان و تطبیق این سه رویكرد بر یكدیگر بررسی شده است. در رویکرد غالب لغویّون، نشوز از ریشه «نشز» به معنای «مکان مرتفع از زمین» و «بلندشدن و برخاستن» آمده است. در این دیدگاه، نشوز به کراهت داشتن و اشمئزاز هر یک از زوجین از دیگری و طلب نافرمانی از همسر و سوءمعاشرت با وی معنا شده است. تعریف نشوز در اصطلاح فقه امامیه: برخی از فقیهان تعریف نشوز را با بیانی مشترک در مورد زوج و زوجه مطرح کرده، آن را «خروج یا سرکشی زن یا شوهر از حقوق واجب یکدیگر که مصداقی از خروج از فرمانبری خداوند است» دانسته‌اند.
عده‌ای دیگر، بدون تفكیك صریح از تعاریف نشوز زوج و زوجه تنها نشوز زوجه را با چنین بیانی تعریف كرده و آورده‌اند:«نشوز عبارت است از تمرد زن نسبت به همسرش به صورت انجام ندادن حقوق او یا انجام دادن كارهایی كه موجب نفرت او شود، اگرچه مثل دشنام دادن یا سرزنش كردن باشد.
تعریف نشوز در حقوق موضوعه: نشوز در ترمینولوژی حقوق به معنای شرعی آن آمده است. اما قوانین موضوعه در تعریف آن، تصریحی ندارند. كلمه‌ی نشوز تنها در یك ماده (٩٠١١ قانون مدنی) ، آن هم فقط در مورد زوجه به كار رفته است. ماده‌ی ٨٠١١ قانون مدنی را می‌توان با اغماض، تعریفی قانونی از كلیت مفهوم «نشوز» به شمار آورد. این ماده بر اساس نظر مشهور فقهای امامیه كه نشوز را مسقط حق نفقهی زوجه می‌دانند.
گستره نشوز زوجه
در این بخش، گسترۀ نشوز زوجه در دو رویكرد فقه امامیه و حقوق موضوعه بررسی خواهد شد.
رویكرد فقه امامیه: در اینباره درمیان فقها اختلاف نظر وجود دارد. آراء آنها را می‌توان در دو دسته‌ی كلی جای دارد:
- الف) در یك دیدگاه، نشوز به طور كلی با اطاعت نكردن و طغیان زن از شوهر محقق می‌شود و گسترهی نشوز زوجه به اندازه‌ی گسترهی اوامر و نواهی شوهر دانسته شده است.
- ب) در دیدگاه دوم، مطلق اطاعت از همسر مطرح نیست و گسترهی نشوز زوجه، خودداری از تمكین كامل جنسی از همسر و ترک آنچه را كه به تمكین باز می‌گردد.
رویكرد حقوق موضوعه: تكالیف قانونی زوجه به دو صورت كلی بیان شده است. برخی از آنها در مقابل حق نفقهی زوجه قرار گرفته و به صراحت در گسترهی نشوز وی قرار دارند، اما برخی دیگر، به صورت یك دستور اخلاقی و بدون هیچگونه ضمانت اجرای مشخصی بیان شده‌اند. هر چند می‌توان ضمانت اجرای این بخش از تكالیف زوجه را حق طلاق زوج به موجب ماده‌ی ٣٣١١ قانون مدنی دانست، اما وجود این تكالیف در دامنه‌ی گسترهی نشوز زوجه محل تأمل است.
گسترهی نشوز زوج: در فهم گسترهی نشوز زوج باید دانست تكالیف واجب وی نسبت به زوجه، شامل چه مواردی است. بر اساس آیات شریف قرآن كریم، آراء فقها و قوانین موجود، این موارد عبارت است از:
- الف) معاشرت به شیوه‌ى نیكو و پسندیده
- ب) انفاق زوجه
- ج) ادای حق قسم و مواقعه.
جایگاه ضرب در مواجهه با نشوز زوجه
این‌جا نویسنده به رویکرد فقه امامی می‌پردازد. مشهور فقهای امامیه، با استناد به بخشی از آیه ی 43 سوره نساء اشاره می‌کند. ضمانت اجرای خودداری از ایفای تكالیف مربوط به تمكین خاص از جانب زوجه را اعمال مراحل سه گانهی وعظ، هجر و ضرب با شرایط و مختصات خاصی مطرح كرده‌اند. از سوی دیگر، بر اساس ادله‌ی شرعی، سقوط نفقهی زوجه از موارد مواجه‌ی زوج با نشوز زوجه است كه صاحب جواهر در مورد آن، ادعای اجماع (منقول و محصل) و آیت اﷲ خوئی ادعای شهرت کرده‌اند. البته نویسنده اقوال مختلف را در این زمینه بیان کرده است. به طور كلی تأدیب، تعزیر و نهی از منكر، مفاهیمی ناظر به واكنش علیه خطا و گناه هستند كه با هدف منع، زجر و اصلاح مجرم اعمال می‌شوند اما هریك در عمل، شرایط خاصی دارند. مهم‌ترین وجوه تمایز تأدیب، تعزیر و نهی از منكر بر اساس ادله‌ی شرعی و كلمات فقها عبارت است.
رویکرد حقوق موضوعه: اولین شیوه‌ی مواجهه‌ی قانونی با نشوز زوجه، سقوط حق انفاق اوست (ماده‌ی ٨٠١١ قانون مدنی). علاوه بر آن، با اثبات نشوز زوجه در دادگاه، اجازه‌ی اختیار همسر دیگر به زوج داده می‌شود و برای زوجه حق استفاده از شرط وكالت در طلاق از بین می‌رود. بعد نویسنده به جایگاه ضرب در مواجهه با نشوز زوج می‌پردازد و آن را کاملاً با توجه به آیه 128 سوره نساء بیان می‌کند. با اقوال و نظریات مختلف صور گوناگون آن را شرح می‌دهد.
کلیدواژه‌ها
نشوز زوجه، نشوز زوج، ضرب، تأدیب، تعزیر، فقه امامیه، حقوق موضوعه.