بررسی نقش خانوادگی زنان در آیه 241 و 242 بقره

از ویکی‌جنسیت

متن آیه

وَ لِلْمُطَلَّقاتِ مَتاعٌ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِینَ (241) کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ آیاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ (242)

ترجمه

و براى زنان مطلقه، هدیه مناسبى لازم است (که از طرف شوهر، پرداخت گردد) این، حقى است بر مردان پرهیزکار(241) این چنین، خداوند آیات خود را براى شما شرح مى‏دهد، شاید اندیشه کنید! (242)[۱]

تفسیرآیه

مردها باید پیش از طلاق، به زنان خود - چه زن مباشرت شده دارای مهر و چه زن مباشرت نشده فاقد مهر- مقداری مال بپردازند؛ امّا آیات قرآن در مورد زنان مطلّقه چند دسته‌اند: دسته اول مانند آیه مورد بحث، عام هستند؛ یعنی هر زنی که طلاق می‌گیرد، شوهر باید متاعی به او بدهد. گروه دوم مثل آیه «یااَیُّهَا الَّذینَ آمَنوا اِذا نَکَحتُمُ المُؤمِناتِ ثُمَّ طَلَّقتُموهُنَّ مِن قَبلِ اَن تَمَسّوهُنَّ فَما لَکُم عَلَیهِنَّ مِن عِدَّةٍ تَعتَدّونَها فَمَتِّعوهُنّ» [۲]

مخصوص زنان مطلّقه مباشرت نشده است؛ خواه برای آنان مهری معیَّن شده باشد یا نشده باشد. دسته سوم مانند آیه «لاجُناحَ عَلَیکُم اِن طَلَّقتُمُ النِّساءَ ما لَم تَمَسّوهُنَّ اَو تَفرِضوا لَهُنَّ فَریضَة... » [۳]مربوط به زنان مطلقه مباشرت نشده بدون تعیین مهر است.[۴]

نتیجه این سه دسته آیات و آیاتی که دلالت دارند بر وجوب دادن همه مهر به زن مطلقه مباشرت شده، این است که اگر زن مطلقه مباشرت شده، مهریه‌ اش معین باشد، باید همه مهر معین شده (که مهر مسما نامیده می‌شود) را به او بدهند. ولی اگر برای زنِ مباشرت شده، مهریه معین نشده باشد، باید به چنین زنی نصف مهریه‌ای را که معمولا برای این زنان معین می‌کنند را به او بدهند.[۵] به چنین مهریه‌ای، مهرالمثل [۶]گفته می‌شود و زن مالک تمام آن می‌شود.

صورت بعدی این است که اگر زن مطلقه مباشرت نشده، مهریه‌ اش معین باشد، مرد باید نصف مهر مسمّا را به زن بدهد. ولی اگر مهریه‌اش معین نشده، متاع دادن بر مرد واجب است. طبق آیه 236 سوره بقره، وجوب تمتیعِ (به‌معنای دادن مقدار مالِ متعارف) به زن مطلقه‌ مباشرت نشده که برای او مهریه معین نشده است، از طرف شوهر ثابتْ است.[۷] اما از آیه مورد بحث (241)، تمتیع همه اقسامِ زنان مطلّقه مستحب است.[۸]

دلایلِ استحبابی تمتیع همه زنان مطلقه با توجه به این آیه، مبتنی به دلایل درون متنی و برون متنی آیه است. دلیل درون متنی آن است که در آیه حکم تمتیع، مقید به صفت تقوا «حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِینَ» شده است.[۹]تقوا، که امری اخلاقی است یک فضیلت برتر شمرده می‌شود که دستیابی به آنْ مستحب است. پس حکمِ دادن متاع به همه زنان مطلقه، بر هر مردی واجب نیست.[۱۰]دلیل برون متنی آیه 236 سوره بقره است.

طبق آیه «مَتِّعُوهُنَّ عَلَى الْمُوسِعِ قَدَرُهُ وَ عَلَى الْمُقْتِرِ قَدَرُهُ مَتاعاً بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُحْسِنِین‏» تمتیع زنانی مطلقه‌ای که مباشرت نشده و فاقد مهر معین هستند بر عهده محسنین، و نه متقین می‌باشد. مردان، که در چندین آیه نسبت به طلاق زنانِ خود امر به «الطَّلَاقُ مَرَّتَانِ فَإِمْسَاکٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِیحٌ بِإِحْسَانٍ » [۱۱] شده‌اند، آیه 236 نیز محسنین را مأمور به پرداختِ متاع کرده است و چون محسن به کسی اطلاق می‌شود که تکلیف خود را به خوبی انجام می‌دهد، بنابراین لفظ «الْمُحْسِنِین» قرینه‌ای است بر آن‌که تمتیع زنانِ فاقد مهریه و مباشرت نشده بر شوهران واجب است نه تمتیع هر زنِ مطلقه.[۱۲]

آیه بعدی «کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ آیاتِهِ»، تبیین[۱۳] احکام الهی در مورد زنانِ مطلقه توسطِ آیات قرآنْ را برای آن می‌داند که در مورد احکام الهی تعقل صورت پذیرد.[۱۴]منظور از «تعقّل» عمل کردن است؛ یعنی کسی که به احکام الهی عمل می‌‌کند، عاقل، و ترک کننده احکام الهی، جاهل است، همان‌طورکه مراد از جاهل در آیه «أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنْکُمْ سُوءاً بِجَهالَةٍ ثُمَّ تابَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَحِیم‏‏» [۱۵] کسی است که چون دارای مشکل عقلی است، مرتکب گناه می‌شود. پس خداوند احکام را بیان می‌کند تا مردم به‌واسطه عمل کردن به آن‌ها از جهالت خارج شوند.[۱۶]

نکات تفسر

  1. کرامت‌بخشی به زنان؛ قرآن با بیان احکام طلاق، اعطای حقوق به زنان مطلقه، زنان را تکریم کرده است.
  2. متاع متقین؛ از جمله نشانه شوهران «با تقوا»، دادن متاع به زنان مطلقه خودشان بعد از طلاق است، اگرچه زنان دارای مهریه هم باشند.
  3. شوهران عاقل؛ از نظر قرآن «عاقل» وصفِ شوهرانی است که به اجرای احکام الهی در مقابل زنانِ خود، گردن می‌نهند.

پانویس

  1. ترجمه مکارم شیرازی، ص 39
  2. اى کسانى که ایمان آورده‏اید هنگامى که زنان با ایمان را ازدواج کردید و قبل از همبستر شدن طلاق دادید عده‏اى براى شما بر آنها نیست که بخواهید حساب آن را نگاه دارید، آنها را با هدیه مناسبى بهره‏مند سازید و به طرز شایسته‏اى آنها را رها کنید. (سوره احزاب، آیه 49)
  3. اگر زنان را قبل از آمیزش جنسى یا تعیین مهر، (به عللى) طلاق دهید، گناهى بر شما نیست. (و در این موقع،) آنها را (با هدیه‏اى مناسب،) بهره‏مند سازید! آن کس که توانایى دارد، به اندازه توانایى‏اش، و آن کس که تنگدست است، به اندازه خودش، هدیه‏اى شایسته (که مناسب حال دهنده و گیرنده باشد) بدهد! و این بر نیکوکاران، الزامى است. (سوره بقره، آیه 236)
  4. جوادی آملی، تسنیم، 1380ش، ج 11، ص 517
  5. طباطبایی، ترجمه تفسیر المیزان، ترجمه محمد باقر موسوی، 1374ش، ج2، ص389
  6. مهرالمثل نباید بیشتر از مهر السنة باشد. مهر السنة تقریباً پانصد درهم است و باید بیشتر از آن باشد؛ زیرا پیامبر اکرم در مورد همسران و دخترانش بیشتر از این مقدار مهر نمی‌کردند. (مکارم شیرازی، کتاب نکاح، 1424ق، ج 6، ص 39 و 17)
  7. برای مطالعه بیشتر ر. ک مقااله بررسی مباحث خانوادگی زنان در آیه 236 و 237 سوره بقره
  8. جوادی آملی، تسنیم، 1380ش، ج 11، ص 518
  9. طباطبایی، ترجمه تفسیر المیزان، ترجمه محمد باقر موسوی، 1374ش، ج2، ص 371
  10. جوادی آملی، تسنیم، 1380ش، ج 11، ص 519
  11. بقره، آیات 229، 231؛ احزاب، آیه 49
  12. جوادی آملی، تسنیم، 1380ش، ج 11، ص 520
  13. «بیان» به معنی آوردن دلیل‏هایى است که حق را از باطل جدا می‌کند
  14. طبرسی، ترجمه تفسیر مجمع البیان، ترجمه حسین نوری همدانی، بی تا، ج3، ص 64
  15. هر کس از شما کار بدى از روى نادانى کند سپس توبه و اصلاح (و جبران) نماید او آمرزنده مهربان است‏. (سوره انعام، آیه 54)
  16. جوادی آملی، تسنیم، 1380ش، ج 11، ص522

منابع

  • قرآن
  • مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن.
  • جوادی آملی، عبدالله، تسنیم، قم، مرکز نشر إسراء، ج11، چ اول، 1380ش.
  • طباطبایی، محمد حسین، ترجمه تفسیر المیزان، ترجمه محمد باقر موسوی، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ج 2، چ پنجم، 1374ش.
  • طبرسی، فضل بن حسن، ترجمه تفسیر مجمع البیان، ترجمه حسین نوری همدانی، تهران، فراهانی، ج 3، چ اول، بی تا.
  • مکارم شیرازی، ناصر، کتاب نکاح، قم، مدرسه امام علی ابی طالب (علیه السلام)، ج 6،چ اول، 1424ق.