تأثیر یک بانو بر گسترش و رونق علمی شهر قم
رسول قلیچ، عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه با بیان اینکه حضرت معصومه(س) امامزاده بلافصل و فرزند امام کاظم(ع) است، گفت: بعد از امام رضا(ع) بزرگترین جایگاه و والاترین مقام متعلق به این بانوی گرامی است و از سایر امامزادگان در داخل و خارج کشور شأن و مقام والاتری دارند که در بیت امامت بزرگ شدند و اهل مقامات علمی و عملی بودند.
این پژوهشگر دینی با اشاره به تولد و چگونگی ورود حضرت معصومه(س) به قم گفت: در منابع تاریخی اطلاع دقیقی از زمان تولد و وفات حضرت معصومه(س) وجود ندارد و معدود گزارشاتی در مورد زندگی آن حضرت در کتاب تاریخ قم در قرن چهارم بیان شده است. اصل این کتاب موجود نیست، ولی ترجمه آن که در قرن هشتم منتشر شد و در دسترس است و گزارشاتی در مورد هجرت آن حضرت به قم و دفن ایشان در این شهر مقدس وجود دارد و این مهم‌ترین منبع محسوب می‌شود که حسن بن علی بن حسن بن عبدالملک قمی آن را ترجمه کرده است.
وی افزود: آنچه در برخی منابع در مورد سالروز تولد ایشان یعنی ۱۷۳ و یا ۱۸۳ آمده احتمال و حدس و گمان است، چون امام موسی کاظم(ع) در سال ۱۸۳ به شهادت رسیدند و چند سال آخر عمرشان را هم در زندان هارون‌الرشید بودند. بنابراین تولد حضرت معصومه(س) باید قبل از زندانی شدن ایشان باشد. سال رحلت هم که حدسی و گمانی است، در سال ۲۰۳ رخ داده، زیرا امام رضا(ع) در سال ۲۰۱ توسط مأمون به مرو دعوت شد و مدتی بعد حضرت معصومه(س) برای دیدار با برادر در قالب کاروانی از مدینه به سمت ایران حرکت کردند و در ساوه ظاهرا اتفاقی می‌افتد و بیمار می‌شوند.
قلیچ ادامه داد: البته برخی از هجوم نظامیان به کاروان آن حضرت خبر داده‌اند که در منابع معتبر چنین چیزی را نداریم و از سویی باید توجه کرد که آن حضرت به عنوان خواهر ولیعهد یعنی امام رضا(ع) عازم مرو شده بود و کار آسانی نیست که گروهی بخواهند به کاروان خواهر ولیعهد حمله کنند و بعید است که کسانی جرئت این کار را داشته باشند. ایشان در نزدیکی قم می‌پرسند که چقدر با این شهر فاصله داریم و گفته شد که ده فرسخ، آن حضرت فرمود که از پدرم موسی بن جعفر(ع) شنیدم که قم خانه شیعیان و مورد توجه ائمه(ع) و عش آل محمد(ص) است. لذا به سمت قم حرکت کرده و مردم آنجا با افتخار و خوشحالی از ایشان استقبال می‌کنند.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه با اشاره به لقب معروف آن حضرت بیان داشت: لقب ایشان «معصومه» است. البته به معنای عصمت اصطلاحی نیست که ما برای ۱۴ معصوم به کار می‌بریم، ولی مقام شبه‌عصمت برای ایشان بیان شده و معصومه لقب ایشان و بیانگر تقوا و عرفان آن حضرت است. حضرت معصومه(س) در خانواده‌ای با عصمت و طهارت متولد و تربیت شدند و در مرتبه والای تقوا و عرفان به خدا به لقاءالله پیوستند. بنابراین در مقام تالی‌تلو عصمت قرار دارند.
وی افزود: حضرت فاطمه معصومه(س) امامزاده بلافصل هستند، برخلاف بیشتر امامزادگان ایران که بلافصل نیستند و گاهی با چند نسل فاصله با امام قرار دارند و معمولا سادات با تقوایی بوده‌اند که مورد توجه مردم واقع شدند و کراماتی از آنها نقل شده است، ولی باید توجه کنیم که امامزاده بلافصل بسیار کم وجود دارد؛ مثلا گاهی ده‌ها امامزاده را به صورت بلافصل به امام موسی بن جعفر(ع) نسبت می‌دهند که محال است. مثلا حضرت عبدالعظیم حسنی، نسل چندم از امام مجتبی(ع) محسوب می‌شود، ولی در لسان مردم ممکن است ایشان را به عنوان فرزند امام ذکر کنند. در مورد امامزادگان هم این مورد وجود دارد. بنابراین اگر در جایی شاهد این موضوع بودیم، بدانیم که در تمامی موارد نسبت دادن «ابن» به معنای بلاواسطه نیست و شاید حضرت معصومه(س) و موسی مبرقع(ع) دو امامزاده بلافصل باشند و اثبات این موضوع برای سایر امامزادگان دشوار است و حتی در اینکه حضرت شاهچراغ(ع) فرزند بلافصل باشند تردید وجود دارد و به احتمال زیاد او فرزند موسی مبرقع و نوه امام جواد(ع) هستند.
این پژوهشگر دینی ادامه داد: بعد از امام رضا(ع) بزرگترین جایگاه و والاترین مقام متعلق به این بانوی گرامی است و از سایر امامزادگان در داخل و خارج کشور شأن و مقام والاتری دارند که در بیت امامت بزرگ شدند و اهل مقامات علمی و عملی بودند و حضرت معصومه(س) را باید در زمره بزرگانی چون حضرت زینب(س)، حضرت ابوالفضل العباس(ع)، زیدبن علی و امامزاده سیدمحمد(فرزند بزرگ امام هادی(ع) و عموی امام زمان(عج) که نزدیک سامرا مدفون است) قلمداد کنیم و کسی نمی‌تواند مدعی شود که در ایران امامزاده‌ای والاتر از ایشان هست.
رسول قلیچ با اشاره به جایگاه شهر قم در زمان ورود آن حضرت گفت: در مورد پیشینه شهر قم باید گفت که از معدود شهرهای شیعی در طول تاریخ بوده است. بعد از اینکه اشعریون از حجاج بن یوسف ثقفی شکست خوردند به قم آمدند و در این شهر ساکن شدند و دولت‌شهر شیعی کوچکی ایجاد کردند و در بین مردم قم راویانی از امام صادق(ع) و امام کاظم(ع) وجود داشتند که روایات ایشان را نقل می‌کردند و دین را به مردم می‌آموختند. همچنین روایاتی از ائمه(ع) در مورد این شهر بیان شده است که از جمله تعابیر؛ عش آل محمد(ص) و حرم اهل‌بیت(ع) در برخی روایات وجود دارد و ناظر به اهمیت این شهر در طول تاریخ و آینده است و دفن حضرت معصومه(س) در این شهر نشان‌دهنده این است که یک شهر آرمانی برای ائمه(ع) بود.
وی افزود: بزرگان اشعریون از حضرت معصومه(س) استقبال می‌کنند و ایشان در شهر مقدس قم و در خانه موسی بن خزرج قمی ساکن می‌شوند و حدود ۱۷ روز در این منزل که به بیت‌النور معروف است، ساکن بودند و سرانجام به علت بیماری از دنیا رفتند و با احترام فراوان در باغی در بیرون شهر، که متعلق به موسی بن خزرج بود و به بابلان معروف است، دفن شدند. بعدها توسط موسی بن خزرج و زینب؛ دختر امام جواد(ع)، سایبانی بر مقبره ایشان بنا نهاده شد و به تدریج بناهای بزرگتری ایجاد و موقوفات فراوانی برای ایشان وقف شد که در دوره صفویه رشد بسیاری کرد. البته در دوره سلجوقیان هم موقوفاتی وجود داشت. در دوره صفویه دفن برخی از بزرگان این دوره در کنار مرقد حضرت معصومه(س) صورت می‌گیرد و در دوره قاجار، فتحعلی‌شاه و محمدشاه در اینجا دفن می‌شوند و به تدریج رونق زیادی می‌گیرد و امروز پایگاه عرض ارادت مردم به اهل بیت(ع) و ملجأ دوستداران ائمه(ع) و آن بانوی گرامی است.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه با اشاره به شخصیت و جایگاه آن حضرت اظهار داشت: حضرت معصومه(س) از امامزادگان با فضیلت و معتبر هستند و از فضایل بسیاری برخوردارند؛ از جمله این فضایل، شرافت خانوادگی ایشان است. در زیارتنامه از آن حضرت به عنوان بنت ولی الله، اخت ولی الله و عمة ولی الله یاد شده است؛ یعنی ایشان فرزند امام، خواهر امام و عمه امام هستند و چنین شرافتی مقام بزرگی برای ایشان شمرده می‌شود.
وی ادامه داد: گزارشاتی در مورد عبادت آن حضرت در بیت النور و وارستگی و تقوای ایشان ذکر شده است. مردم در طول تاریخ با تشرف به این بارگاه نورانی و مقدس، حاجاتشان را طلب کرده‌اند و کرامت‌هایی از ایشان بروز یافته که دال بر مقام و شأن والای ایشان است. مقام شفاعت از دیگر فضایل آن حضرت است که در زیارتنامه می‌خوانیم: «یا فاطمة اشفعی لی فی الجنه فان لک عندالله شان من الشان.» این جایگاه برای آن حضرت به صورت عادی اعطا نشد و نشان می‌دهد که ایشان به سبب فضایل و وارستگی‌شان به این مقامات دست یافتند.
قلیچ افزود: در احادیث متعددی از امام رضا(ع)، امام جواد(ع) و برخی ائمه دیگر داریم که فرمودند: «من زارها عارفا بحقها فله الجنه یا من زار عمتی بقم وجب له الجنه.» این روایات نشان می‌دهد که اهل بیت(ع) خواسته‌اند مردم به مقام و جایگاه آن حضرت توجه ویژه کنند و تشیع در آنجا گسترش یابد. علامه مجلسی هم زیارتنامه ایشان را در بحارالانوار نقل کرده و او منبعی را ذکر نکرده است. لذا برخی احتمال داده‌اند که ماثور نباشد، ولی مضامین بسیار والا و درستی دارد و نشان‌دهنده شأن بالای آن حضرت است. امروزه هم زیارت ایشان مورد توجه عموم شیعیان در داخل و خارج از کشور است.
این پژوهشگر دینی در پایان با اشاره به برکات حضور آن بانوی بزرگوار در شهر قم گفت: در زمان دفن آن حضرت، قم شهر کوچکی بود. اگر نقشه‌های قم را حتی تا چند قرن قبل ملاحظه کنید، محدوده زیادی نداشته است، ولی به تدریج و با حضور شیعیان و ساکن شدن آنان در این شهر و افزایش راویان احادیث و وجود راویان و محدثان بزرگ مانند ابن قولویه، ابن ولید استاد صدوق، صدوق، برادرش و دیگران، قم به مرکز حدیثی شیعه تبدیل شد و حتی معادل کوفه در عراق بود. البته بعد از مدتی رو به افول گذاشت. در طول تاریخ علمای بزرگی از قم به پا خاستند و در دوره حضور آیت‌الله شیخ عبدالکریم حائری، حوزه قم متحول شد و هم‌اکنون هزاران طلبه در رشته‌های مختلف تحصیل می‌کنند و به واسطه حضور طلاب غیرایرانی علوم آل محمد(ص) در سراسر جهان نشر می‌یابد.
منبع
- «تأثیر یک بانو بر گسترش و رونق علمی شهر قم» خبرگزاری ایکنا، 13 آبان 1401