گفتمان انتقادی خطبه‌ی فدکیه
بسترهای حاکم بر جامعه همواره جهت دهنده افکار و شکل دهنده ایدئولوژی جوامع هستند. بنا بر تحلیل گفتمان انتقادی، مسایل قدرت و سلطه منجر به بروز گفتمان‌های متفاوت و با اهداف خاص می‌گردند. رابطه زبان و ایدئولوژی رابطه ای دو سویه است و در ورای ظاهر گفتمان معانی زیادی قابل دست‌یابی است. حضرت فاطمه زهرا (س) در خطبه فدک، در انتقاد از اوضاع بعد از رحلت حضرت پیامبر (ص) و تغییر ساختار جامعه، با استفاده از صورت‌های زبانی، بستر ایدئولوژیک جامعه را مورد انتقاد قرار می دهند و حقایقی راه گشا بیان می‌نمایند. در این مقاله کوشش می‌شود با تحلیل گفتمان انتقادی خطبه و در عبور از دال و رسیدن به مدلول کلام، فحوای خطبه فدک رمز گشایی و معنی یابی شود. از جمله موارد قابل ملاحظه در تحلیل گفتمان انتقادی خطبه، دغدغه اصلی حضرت زهرا (س) در هشدار نسبت به ایدئولوژی حاکم و تغییر و تحولات جامعه اسلامی است که نابودی میراث ایمانی-اسلامی نبوی را هدف گرفته‌اند.
 | |
| الگوی جعبه اطلاعات مقالات | |
|---|---|
| نویسندگان | كبری روشنفكر، فاطمه اكبری زاده |
| عنوان مقاله | تحلیل گفتمان انتقادی خطبه ی فدکیه‌ی حضرت زهرا(س) |
| نام مجله | منهاج |
| سال چاپ | بهار و تابستان 1390 |
| شماره مجله | شماره 12، صفحات 125 تا 145 |
| امتیاز مقاله | علمی-ترویجی |
حضرت زهرا (س) و خطبه فدک
از چهره های مطرح در تاریخ جامعه نبوی، در كنار پیامبر اكـرم (ص) كـه طـراح اصـلی الگوی اسلامی-اجتماعی بودند باید بـه اهـل بیـت رسـول اكـرم (ص) و در رأس آنـان دختر گرامی‌شان حضرت فاطمه زهرا (س) اشاره نمود. ایشـان در دوران حیـات رسـول اكرم (ص) همسو با خط اسلامی حاكم ، فرمایشات و ارشادات زیـادی داشـته‌انـد كـه بخشی از آن‌ها به شكل احادیث به ثبت رسیده است. بعد از رحلت رسـول اكـرم (ص) و با بروز تحولات اجتماعی و انقلاب بسترهای فكری حاكم و متضاد بـا مشـی نبـوی ، رویكرد سخنان ایشان بیشتر انتقادی و روشنگرانه گشت كه خطبه مشهور فـدک نمونـۀ مهمی از آن است.
خطبه فدک با متن مستدل و شیوا، نمونه گفتمـان انتقـادی حضـرت زهـرا (س) اسـت؛ گفتمانی ماندگار كه حضرت (س) در اقدام به احقاق حق خود و باز پس گـرفتن ارثـی كه از آن محروم گشتند، با استناد به آیات و با تكیه بر پیش زمینه‌های كلامـی ، فكـری و فرهنگی مخاطبان، بیان فرمودند. در خصوص شناسایی شخصیت و ابعاد فكری حضرت زهرا (س) و نیـز تحلیـل كـلام ایشان اقدامات و گام های علمی، پژوهشی و ترویجـی زیـادی برداشـته شـده اسـت بـه طوری كه به صراحت می توان به هزاران عنـوان كتـاب، مجلـه، مقالـه و سـمینار در ایـن خصوص اشاره كرد.
خطبه فدک كه از جمله مهم‌ترین كلام حضـرت زهـرا (س) مـی‌باشـد بارهـا از سـوی محققان مورد بررسی قرار گرفته و كتاب‌ها و مقالات زیادی در سـند شناسـی، شـرح و توضیح معنای آن نوشته شده است امـا ایـن بـدین معنـا نیسـت كـه تمـامی ژرفـای آن استخراج گشته است، بلكه لازم اسـت بـا اسـتفاده از اشـكال جدیـد تحلیـل كلامـی و گفتمانی، بار دیگر از دریچه ای نو و از نگاهی تازه مورد بررسی قرار گیرد.
از این رو در این مقاله تلاش می‌شود با الهام از چـارچوب تحلیـل گفتمـان انتقـادی، بـا بازخوانی مجدد و تازه از خطبه، گوشه‌ای دیگر از ژرفای كلام حضـرت (س)، در حـد بضاعت رمزگشایی شود و با تحلیل گفتمان انتقادی خطبه فدک و باعبور ازسطح واژگان به سطح معانی و بسترهای سازنده، حقایق نهفته در كلام تا سر حد امكان روشن گردد.
تحلیل گفتمان انتقادى خطبه فدک
خاندان اهل بیت (ع) و در رأس آن‌ها حضرت زهرا (س)، بعد از رحلت پیامبر (ص) و با بروز تحولات جامعه اسلامی، در معرض چالش‌های جدیدی قرارگرفتند. فتنه انگیزی، حق كشی مادی طلبی، ، قدرت خواهی، گفتمان‌های جامعـه را رقـم مـی‌زد. سـاختارهای مسلط بر جامعه، الگوهایی را نهادینه می‌كردند كه خطوط فكـری مغـایر بـا ایـدئولوژی ترسیم شده از سوی نبی اكرم (ص) را در برداشت. لـذا حضرت زهرا(س) در ابطال ایدئولوژی حاکم شده و برای هشدار به مسلمین در لزوم بازگشت به خط نبوی، خطبه مستدل و روشن فدک را بیان نمودند.
خطبه فدک در واقع در دادخواهی حضرت زهرا (س) و مطالبه ارث غصب شده ایشـان یعنی سرزمین فدک بیان شده است اما در نگاهیی كلی تر به صـورت‌های واژگـانی و بسـتر انتقادی حاكم بر خطبه، می‌توان دغدغه‌ای فراتراز مطالبه ارث فدک را دریافت:
- میراث معنوى(ایمان): مثلاً واژگان دال بر مسأله ارث و حقانیت ایشان در تملک ارض فدک در طول گفتمان خطبه، به اشکال مختلف قابل مشاهده است، که در مقاله به طور کامل تبیین شده است. میراث اصلی حضرت رسول (ص)، تفکر بنیادین و بستر اصلی گفتمان است. و این میراث ایمان برای جامعه اسلامی است. و دغدغه حضرت زهرا(س) هشدار نسبت به ایدئولوژی حاکم، تغییر و تحولات جامکعه اسلامی می‌باشد. و حضرت به حفظ میراث ایمانی تأکید می‌کنند. در طول گفتمان، نعمت‌های حاصل از اسلام و ایمان و دستاورد دوران حیات پیامبر را یادآور می‌شوند. و مردم را هشدار می‌دهند که بازگشت به دورۀ تاریک گذشته، اتفاق می‌افتد. چون حفظ دستاوردهای ایمان موجب بقای آن خواهد بود.
- ماهیت ایمانی جامعه: حضرت زهرا(س) برای نشان دادن اهمیت این امر، بارها در طول گفتمان، مخاطبان را در اتصاف به این موهبت خطاب قرار می‌دهند. و ایمان را بر محور اخلاص سفارش می‌کند. واژه اخلاص چهار بار در گفتمان مطرح می‌شود و حقیقت ایمان در سخن حضرت زهرا(س) تبیین شده و وضعیت جامعه نسبت به این اصل اساسی روشن می گردد. حضرت با سجعی آهنگین و جملاتی موزون ایمان و عدم ایمان را در کنار هم قرار می دهد، تا جامعه تصویر این دوگانه را در مقابل هم در ذهن آورد.
- بروز حركت‌هاى شیطانی در جامعه: حضرت وضعیت سران نفاق و شرک در جامعه نبوی که مستقیماً از سوی نبی (ص) تقبیح می‌شدند را در تشابه کامل با وضعیت سران حاکم تصویر و تعبیر می‌کنند. نخست اینكه واژه شیطان در هر دو دوره مشترک است. در واقع رویكـردی كـه پیـامبر در دوران رسالت خود با آن مبارزه می‌كردند، دقیقا همان رویكردی است كـه اینـک در دوران بعد از رحلت حاصل شده و مورد انتقاد گفتمان خطبه می‌باشد. حضرت به مردم هشدار می دهد؛ که در تعامل با جریان‌های غیرایمانی مراقب باشند، که فریب نخورند، و راهکارهای مهار فتنه را توضیح می دهد. تکیه به نیروهای با ایمان را سفارش می‌کند. و حضرت راه حقیقت جویی و مبارزه با انحرافات را تمسک به قرآن و آیات الهی و دستورات خداوند می‌داند.
- گفتمان برگزیده در برابر جریانات انحراف: حضرت گفتمان قرآن را گفتمان اصلح بیان می‌کند. تنها دلیل، بینه متقن و درست را در قرآن منحصر می‌سازند و راه حق را در اتباع و گوش كردن فرامین آن بیان می‌نمایند. و این معنا را در ذهن تداعی مـی‌كننـد كه هركس بر خلاف ظاهر روشن آیات حرف بزند، در واقع با تأویل نادرسـت از دایـره ایمان خارج شده است. گفتمان فدک در پیوند با گفتمان قرآن است. حضـرت زهـرا (س) در عـین تأییـد گفتمان قرآنی و معرفی آشكار آن به عنوان گفتمان برتر و گفتمان هدایت‌گـر، از سـویی گفتمان خویش در خطبه فدكیه را در بسترها و دلالت‌ها و حتی واژه ها به گفتمـان قرآنـی پیوند می‌زنند.
- بیدارسازی و تحرک بخشی: حضـرت زهـرا (س) در كـلام خـود ، بـه دنبال هشدار، هوشیاری، بیدارسازی، تحول جامعـه و سـران ظلـم بودنـد تـا امـور جامعه بر مسیر درست گذشته خود در دوران نبی اكرم (ص)، به مسیر كرامـت انسـانی باز گردد. حضرت (س) در ذكر تحولات و انقلاب ایدئولوژیک، با قاطعیت و شفافیت، شنوندگان را مورد خطاب قرار می‌دهند، به طوری كه بیشتر ضمایر و خطاب‌های گفتمان بـا صیغه مذكر مخاطب، و اكثر صورت‌های كلامی به شكل معرفه استعمال می‌شود؛ تـا شـنوندگان به هیچ وجه نتوانند مدلول كلام ایشان را به كسانی دیگر نسبت دهند و یا كلام حضرت را به شكل دلخواه خود تفسیر نمایند.
کلیدواژه
تحلیل گفتمان، حضرت زهرا (س)، خطبۀ فدک.