خطبه فدکیه
خطبه فدکیه و تحلیل گفتمان آن، مورد توجه نویسنده این مقاله است. هدف این پژوهش استخراج و شرح روایتی است که در گفتمان دینی حضرت زهرا سلام الله علیها، بویژه خطبه فدکیه، از ماهیت «توحید، نبوت، ارث و حاکمیت بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله» ارایه شده است. از این رو، مهم‌ترین پرسش این پژوهش به این شیوه صورت‌بندی شده است: چه تصویری از توحید، نبوت، ارث و حاکمیت بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله در گفتمان دینی حضرت زهرا سلام الله علیها ارائه شده است؟ به منظور پاسخ گفتن به پرسش‌های بالا، محقق نخست به مطالعه نظریه‌های مربوط به رابطه متن و واقعیت پرداخته و پس از بررسی انتقادی نظریه‌های مزبور و جای دادن آن‌ها در قالب دو رویکرد کلی؛ نظریه بازتاب (گفتمان دینی تقلید واقعیت است) و نظریه گفتمان (گفتمان دینی به تولید واقعیت در قالب منطق درونی خود می‌پردازد)و استخراج مولفه‌های فرمی و مضمونی که تاکنون از آن‌ها به عنوان «مکانیسم‌های بازنمایی واقعیت در دنیای زبان» سخن گفته شده است، کوشیده است با استفاده از روش «تحلیل گفتمان» تئون ون دایک، جیمز پل جی و روث و داک نشان دهد که در گفتمان دینی حضرت زهرا سلام الله علیها به چه شیوه یا شیوه‌هایی به بازنمایی مساله‌های « توحید، نبوت و ارث و حاکمیت بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله» پرداخته شده است.
 | |
| الگوی جعبه اطلاعات مقالات | |
|---|---|
| نویسندگان | مصطفی مهرآیین،علیرضا قبادی |
| عنوان مقاله | تحلیل گفتمان خطبه فدکیه حضرت زهرا(س) |
| نام مجله | فصلنامه علمی پژوهشی نظریه‌های اجتماعی متفکران مسلمان |
| سال چاپ | پاییز و زمستان 1399، سال دهم |
| شماره مجله | شماره دوم، صفحات 9 تا 22 |
| امتیاز مقاله | علمی - پژوهشی |
روایت حضرت زهرا (س)از مسئله توحید
برجسته سازی: در روایت توحیدی حضرت زهرا سلام الله علیها، حمد الهی با جمله‌هایی همچون «حمد خدا بر آنچه ارزانی داشت، در آنچه الهام فرمود، به آنچه پیش فرستاد، به سبب اعطا نعمت‌های فراوان و ارزانی احسان‌های بی‌شمار» و وحدانیت خدا با مضامین «شهادت به یگانگی خدا و شریک نگرفتن برای او و تبیین فلسفه خلقت با عباراتی چون «تثبیت حکمت خدا، آگاهی بر طاعت، اظهار قدرت، و شناسائی راه عبودیت خدا» برجسته شده است.
هویت‌سازی: در روایت توحیدی حضرت زهرا سلام الله علیها هویت خداوند و توحید در قالب عبارت‌های زیر طرح شده است: خدایی که منان و دعوت کننده است، بندگان دعوت شونده و سپاس‌گزار که خدا آنان را دعوت کرده است تا با شکر نعمت‌ها و اتصال آن‌ها، نعمت‌هایش را بر بندگان زیاد کند و با گستردگی آن‌ها، بندگان را به سپاس‌گزاری خود متوجه سازد، و با دعوت نمودن به این نعمت‌ها آن‌ها را دو چندان کند.
خیر و شر: سه نوع خیر و شر یا امتیازات مثبت و منفی در روایت توحیدی حضرت زهرا سلام الله علیها به شرح ذیل است: اطاعت و معصیت، عقاب و ثواب و...
نظام معرفتی و نشانه‌شناختی: زبان حاکم بر این قطعه از متن به شکل یک «متن اعتقادی» است.
روایت حضرت زهرا (س) از مسئله نبوت و نقش پیامبر در تحول جامعه
برجسته‌سازی: باور به نبوت شرط مسلمانی است که حضرت زهرا سلام الله علیها این باور مهم را در خطبه فدکیه روایت کرده است. در روایت حضرت زهرا سلام الله علیها «شهادت به بنده بودن پیامبر و الهی بودن او، نحوه ابلاغ که با حکمت و پند و اندرز نیکو به سوی پروردگار همراه بوده است»، برجسته شده است. هم‌چنین در این قطعه از خطبه به فلسفه بعثت، نقش امام علی علیه السلام از یک سو و عمل منافقانه برخی خواص از سوی دیگر و آثار و کارکردهای حضور پیامبر صلی الله علیه و آله در جامعه اشاره شده است.
هویت‌سازی: پدرم - محمد بنده خدا،- رسول خدا- نبی خدا- ملائکه ابرار- رب غفار- امین خدا-بهترین خلق خدا- برگزیده خدا- پیامبر صلی الله علیه و آله-برادر پیامبر صلی الله علیه و آله (على) و... از مهم‌ترین هویت‌هایی هستند که حضرت زهرا سلام الله علیها در خطبه خود آن‌ها را برساخته است.
رابطه‌های انسانی در متن خطبه به سه نوع رابطه مهم اشاره شده است:
- الف) رابطه پیامبر صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام و اهل و فرزندان پیامبر صلی الله علیه و آله
- ب) رابطه مشرکان و گرگ‌های عرب و سرکشان اهل کتاب
- ج) رابطه دیگر خواص با امت که مدعی دین اسلام بودند.
خیر و شر: در این متن پیامبر صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام و اهل فرزندان او اهل خیر هستند. دو گروه دیگر که مشرکان و گرگ‌های عرب، سرکشان اهل کتاب، دیگر خواص و سایر که مدعی اسلام هستند اهل شر هستند.
نظام معرفتی و نشانه شناختی: متن اعتقادی-کلامی است که با یک گفتمان اجتماعی حاکی از گله و اعتراض همراه می‌شود.
روایت حضرت زهرا (س)از مسئله ارث و حاکمیت بعد از پیامبر (ص)
برجسته‌سازی: یکی از بحث برانگیزترین مباحث در خصوص این خطبه، همین قسمت قطعه از خطبه است که به موضوع ارث بردن حضرت زهرا سلام الله علیه و آله از رسول خدا صلی الله علیه و آله اشاره دارد؛ موضوعی که در افواه مسلمین به مسئله فدک مشهور است. مسئله فدک و آیات مربوط به ارث در قرآن با مسئله مهم دیگر یعنی حاکمیت بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله نیز پیوند خورده است. روایتی که حضرت زهرا سلام الله علیها در مواجه با خلیفه اول از قانون ارث می‌کند، مبین نگرانی بزرگ او از درک نادرست خلیفه وقت از آیات قرآن از یک سو و صالح نبودن او در جانشینی از پیامبر صلی الله علیه و آله دارد.
هویت‌سازی: هویت‌های مختلفی در این متن ساخته شده است: ابن ابی قحافه (که نام پدر ابوبکر است. حضرت ابوبکر را با نام خودش نخوانده است؛ دختر پدر- پدرم و پسر عمویم و...
خیر و شر:در این متن آشنایان و عارفان قرآن در صف خیر، نا آشنایان به قرآن و برگشتگان به سنن نادرست قبلی در صف شر قرار دارند.
نظام معرفتی و نشانه‌شناختی: در این قسمت از متن، حقوقی-کلامی است که با استناد به قوانین قرآن موضوعی را اثبات می‌کند. هم‌چنین داری نظام برهانی-مجادله‌ای است که هم با استدلال همراه است و هم دارای مؤلفه‌های مجادله‌ای است که با ادله مخالف به مخالفت با آن‌ها اقدام می‌کند. متن دارای نشانه‌های انذاری نیز هست.
هشدارهای پایانی و گفت و گوی حضرت زهرا (س) با قبر
برجسته‌سازی: دلائل و پیامدهای سکوت، شتاب به سوی سخن باطل، بی‌تفاوتی بر کردار زشت زیانبار، اگر شما حاضر بودید، مصیبت زیاد نمی‌شد، ما تو را از دست دادیم، همان گونه که زمین باران را از دست می‌دهد، قوم تو پراکنده شدند پس برایشان شاهد باش. و....
هویت‌سازی: گروه مسلمان شتاب کننده به گفتار باطل-چشم پوشنده بر کردار زشت زیانبار و... .
شر و خیر: حضرت در این قطعه از متن، گروه شر را چنین توصیف کرده است: شتاب کننده به گفتار باطل چشم پوشنده بر کردار زشت زیان / و...
نظام معرفتی و نشانه شناختی: از متن انذاری، حماسه‌ای و عاطفی است.
کلیدواژه‌ها
گفتمان دینی حضرت زهرا سلام الله علیها، خطبه فدکیه، توحید، نبوت، ارث، حاکمیت بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله، تحلیل گفتمان