تربیت مادرانه
نقش مادری، مهارتی است همراه با مبانی دقیق كه در وجود زن نهاده شده كه غفلت و اشتباه در آن موجب فساد و تباهی جامعه و مراقبت از آن، جامعه‌ای خیرخواه و متكامل پدید می‌آورد. امام سجاد (ع) در رساله حقوق تصریح می‌كنند كه «سلسله مراتب اولویت‌ها همیشه باید رعایت شود. فرد قبل از اجتماع می‌آید، معنا قبل از عمل می‌آید و دانش قبل از حركت». اگر سلسله مراتب را بخواهیم این‌جا رعایت كنیم باید بگوییم نقش مادر به عنوان یك فرد قبل از جامعه می‌آید، تشریح معنا و نقش مادر در تربیت قبل از عملِ تربیت می‌آید و دانش و مهارتِ تربیت قبل از حركت مادر برای تربیت آحاد بشر. راقم سطور معتقد است یك مادر برای موفقیت در تربیت فرزندانش نیاز به «منابع تربیت» دارد. منابعی كه به مادر در خانواده اقتدار لازم را بدهد. منابع تربیت در خانواده برای مادر عبارت است از: تقوا، ویژگی‌های اخلاقی (مانند محبت، اقتدار، صبر)، حمایت و تأیید همسر، مهارت‌های همسرداری و بچه‌داری، حقوق دینی مادر، تحصیلات مادر و در دسترس بودن. این منابع برای مادر، نفوذ تولید می‌كند و نفوذ منجر به اطاعت‌پذیری فرزندان و تأثیرگرفتن از مادر می‌شود. لذا در نتیجه نظم و انظباط، اعتماد و همبستگی، همكاری و همیاری، انسجام و... در خانواده ایجاد می‌شود. «در خانواده نفوذ ضرورت دارد. باید میان نفوذ واقعی و نفوذ كاذبی كه مصنوعاً برقرار شده و تلاشش برقرار كردن اطاعت به هر وسیله باشد، فرق گذاشت. نفوذ واقعی بر فعالیت اجتماعی شما، احساس شما، دانش شما از زندگی كودك، كمك به او و مسئولیت تربیت او، مبتنی است».
درباره تأثیر تقوای مادر بر فرزندان در قرآن به نمونه‌هایی مانند حضرت مریم، بانو ساره، مادر حضرت مریم، مادر حضرت موسی (علیها السلام) و... می توان اشاره کرد. همچنین یكی از منابع تربیتی مادر، تحصیلات و مهارت‌های مادر است. نتایج یك پژوهش نشان می‌دهد كه سرمایه فرهنگی مادر در مقایسه با پدر تعیین‌كننده‌تر است. به گفته بوردیو، فضای خانواده و به ویژه فراغت مادر بر انتقال سرمایه مؤثر است. لذا مادر نقش تعیین‌كننده‌ای در سرمایه فرهنگی خانواده دارد. اگر مادر از آگاهی و دانش كافی برخوردار نباشد، نفوذ و تأثیر زیادی در دوران بزرگسالی فرزندان نخواهد داشت و این نقصِ تأثیر مادری نیست، بلكه گناه و كوتاهی فرد در ارتقای سطح شناخت خود است.
جایگاه مادری تأثیر بسزایی در جامعه‌پذیری فرزندان دارد. مادر آگاهانه یا ناآگاهانه، فرهنگ و تمدن، معرفت و ویژگی‌های اخلاقی یك قوم و جامعه را با جسم، روح، خُلق و رفتارِ خود به نسل بعد منتقل می‌كند و از این راه همه افراد جامعه تحت تأثیر مادران هستند. یكی از منابع دیگر كه برای قدرت مادر ذكر كردیم، تأیید و حمایت همسر است. عاطفه مادری به شدت از عواطف شوهر نسبت به زن متأثر می‌شود. محبت و توجه مرد موجب می‌شود احساسات مادرانه نسبت به فرزندش غنی یابد یا نقصان گردد. بسیاری از اختلافات خانوادگی ریشه در این دارد كه مادر از محبت پدر خانواده سیراب نشده‌است.
قرآن كریم به مردان توصیه می‌كند: «با همسرتان به خوبی و خوشی‌رفتار كنید». همچنین ویژگی‌های مثبت اخلاقی كمك بسیاری به تربیت فرزندان می‌نماید. مادری كه صبور باشد، با عشق رفتار كند و محبت بورزد، مادری كه به فرموده امام علی (ع)، قاطعیت را به همراه محبت داشته باشد، قطعاً از موفقیت بیشتری در تربیت فرزندانش برخوردار خواهد بود. دیگر آن که منظورمان از حقوق دینی مادر، حقوق مادی و معنوی اوست. اگر حقوق مادی و معنوی مادر در خانواده توسط پدر رعایت شود، یك مادر، قوی‌تر و با انگیزه بیشتر به امر تربیت مبادرت می‌نماید. و آخر آن‌كه در دسترس بودن مادر، علاوه بر ایجاد امنیت روحی و آرامش در فرزندان، به شكوفایی و رشد روحی و معنوی و جسمی آنان كمك شایانی خواهد نمود.
در دسترس بودن و دلبستگی ایمن، پایه سلامت روان و شایستگی فرد است و رفتار مادر، مهم‌ترین عامل در تكوین آن است. یكی از رفتارهایی كه باعث دلبستگی ایمن می‌شود در دسترس بودن مادر همراه با پاسخ‌دهی او می‌باشد. کلام آخر آن که امام سجاد (ع) درباره تربیت فرزندان می‌فرمایند: حق فرزندت این است كه بدانی: «او قسمتی از وجود توست و جزئی از درخت هستی‌ات می‌باشد. در این جهان، خوبی و بدی او با تو ارتباط پیدا می‌كند. تو درباره آن‌چه، نسبت به او مسئولیت‌پذیر شده‌ای، مورد سؤال قرار خواهی گرفت، از نظر تربیت و آداب آموزی، دلالت كردن به خداشناسی و یاری كردن به او در راه اطاعت حقّ. به دو طریق، یكی عمل خودت و یكی هم راهنمایی و آموزشی كه به او ارائه خواهی كرد. اگر در این باره كمترین زحمتی به خود می‌دهی، پاداش كافی داری و اگر كمترین كوتاهی نمایی، دقیقاً مورد مؤاخذه و ملامت و مجازات قرار خواهی گرفت. در رابطه خودت با او طوری رفتار كن كه نزد خدا معذور باشی، در برپاداری او سرپرستی شایسته داشته باشی و در راه اصلاح نواقص او از نیروها و غرایز خود او كمك بگیر و در این پناهی جز خدا نیست».
نویسنده: دکتر فاطمه عطارد