میراث زوجه

ارث زن از تمام اموال شوهر، موردی است که در آیه 12 سوره نساء بدان اشاره شده است. بر این اساس، فقهای اهل سنت معتقدند که زوجه همانند زوج، از ماترک همسر ارث می‌برد؛ اما اکثر فقهای امامیه، به استناد روایات واردشده از ائمه (ع)، زوجه را از برخی ماترک شوهر محروم می‌دانند؛ چرا که در قرآن، کلیات احکام بیان شده و برای فهم فروع آن باید به روایات ائمه (ع) مراجعه نمود. تفاوت اموال ذکر شده در روایات، باعث پیدایش بیش از پنج نظریه شده که حل تعارض میان آنان ضروری است. روایات در زمینه میراث زوجه به سه دسته مطلق، دال بر محرومیت و دال بر ارث از همه‌ اموال تقسیم می‌شود. از آنجا که روایات مطلق، میزان سهم الارث زوجه را بیان کرده و توسط روایات دیگر تخصیص می‌خورند، نمی‌توانند بر ارث از تمام ترکه دلالت داشته باشند. بررسی باب مرجحات نیز نشان می‌دهد که روایات دال بر ارث از همه اموال را نمی‌توان صرفا به جهت موافقت با کتاب بر دسته دیگر برتری داد؛ ضمن آنکه توسط روایاتی که بر محرومیت دلالت دارد، تخصیص می‌خورد. در نهایت، جمع میان روایات باب ارث زوجه، بیانگر این است که زوجه‌ دارای فرزند، از تمام ترکه و زوجه فاقد فرزند، از اموال منقول و قیمت اموال غیر منقول ارث می‌برد.

میراث زوجه

الگوی جعبه اطلاعات کتاب دو
عنوان	مجموعه مقالات همایش بین المللی فلسفه حقوق زنان در اسلام (تعارض میان روایات میراث زوجه و بیان شیوه‌های حل تعارض )
نویسنده	دانشگاه حضرت معصومه(س)
ناشر	آیین محمود
محل چاپ	قم
سال چاپ	اول
شماره چاپ	پاییز 1392

چکیده

فقهای اهل سنت معتقدند که زوجه همانند زوج، از تمام ترکه ارث می‌برد. اما اکثر فقهای امامی، با استناد به روایات وارده از ائمه (ع)، زوجه را از بعضی ترکه محروم می‌دانند و از آنجا که اموالی که زوجه از آن محروم شده، در این روایات متفاوت است، موجب پیدایش بیش از پنج نظریه گردیده است. بنابراین ذکر اختلاف مذکور و بیان شیوه‌های حل تعارض میان آنان ضروری است. روایات باب میراث زوجه به سه دسته‌ی مطلق، روایات دال بر محرومیت و روایات دال بر ارث از همه‌ی اموال تقسیم می‌گردد.

روایات مطلق از آن جا که در مقام بیان میزان سهم الارث زوجه بوده و توسط روایات دیگر تخصیص می‌خورند، نمی‌توانند بر ارث از تمام ترکه دلالت داشته باشند. هم‌چنین با بررسی باب مرجحات مشاهده گردید که روایات دال بر ارث از همه‌ی اموال را نمی‌توان صرفا به جهت موافقت با کتاب بر دسته‌ی دیگر برتری داد و علاوه بر این توسط روایاتی که بر محرومیت دلالت دارد، تخصیص می‌خورد. در نتیجه از جمع میان روایات باب ارث زوجه این نتیجه حاصل می‌شود که زوجه‌ی دارای فرزند، از تمام ترکه و فاقد فرزند، از اموال منقول و قیمت اموال غیر منقول ارث می‌برد.

کلید واژه‌ها

ارث زوجه، محرومیت زوجه، روایات، تعارض.

مقدمه

خداوند متعال می‌فرماید: «و لكم نصف ما ترک أزواجكم إن لم یکن لهن ولد فلكم الربع مما تركن من بعد وصیة یوصین بها أو دین ولهن الربع مما تركتم إن لم یكن لكم ولد فإن كان لكم ولد فلهن الثمن مما تركتم من بعد وصیة توصوئ بها أو دین ... و الله علیم حلیم». (سوره نساء، آیه 12) «سهم ارث شما مردان از ترکه زنانتان نصف است در صورتی که آنها را فرزند نباشد و اگر فرزند باشد برای شما ربع خواهد بود، پس از خارج کردن حق وصیت و بدهی که به دارایی آنها تعلق گرفته است و سهم ارث زنان ربع ترکه شما مردان است اگر دارای فرزند نباشید، و چنانچه فرزند داشته باشید یک هشتم از ترکه شما خواهد بود، پس از اداء حق وصیت و بدهی شما...».

طبق این آیه ارث زوجه از تمام اموال زوج است، اما از آن جا که در قرآن فقط کلیات احکام بیان شده است و برای فهم فروع آن باید به روایات ائمه (ع) مراجعه کرد. با رجوع به روایات صادقین و یک روایت از امام رضا (ع) با یک سری روایات متعارض روبرو می‌شویم که بر محرومیت زوجه از برخی اموال دلالت دارد. بنابراین باید به دنبال شیوه‌های حل تعارض باشیم در ادامه جهت سهولت کار، ابتدا روایات مذکور را دسته بندی می‌کند. سپس با بررسی شیوه‌های حل تعارض، به جمع میان روایات می‌پردازد.

گزارش مقاله

این مقاله در صدد بررسی تعارض میان روایات میراث زوجه و بیان شیوه‌های حل تعارض آن می‌باشد. برای تبیین مسئله به مباحث ذیل اشاره می‌کند. و نویسنده می‌گوید: روایات باب میراث زوجه را به طور کلی می‌توان به سه دسته تقسیم کرد.

روایات مطلق

دسته اول روایاتی هستند که مطلق بوده و اکثر آنها راه تقسیم سهام را بیان میکنند. تعداد این روایات زیاد است، این مقاله برای نمونه به ذکر چند مورد بسنده می‌کند.

1. روایت محمد بن مسلم از امام باقر(ع)
2. روایات ابی بصیر از امام باقر(ع)
3. روایات ابی بصیر از امام صادق(ع).

روایات دال بر محرمیت

دسته دوم روایاتی هستند که بر محرومیت زوجه از بعض ترکه دلالت دارند. تعداد روایات مذکور زیاد است و اموالی که زوجه از آن محروم شده است نیز در روایات یکسان نیست. همین امر موجب اختلاف آرای علمایی شده است که قائل به محرومیت‌اند. به طور کلی روایات این دسته به سه بخش تقسیم می‌گردد که عبارت است از:

1. روایات دال بر محرومیت از زمین و عین اموال غیر منقول؛ این بخش روایات متعددی را شامل می‌گردد که به ذکر دو مورد بسنده می‌کند. الف- روایت زراره، ب -روایات زراره و محمد بن مسلم.
2. روایات دال بر محرومیت از اماکن مسکونی؛ روایات این بخش بر این دلالت دارند که زوجه تنها از اراضی مسکونی محروم است و از قیمت سایر زمین‌ها ارث می‌برد. در ادامه به جهت پرهیز از طولانی شدن کلام دو روایت را ذکر می‌کند.الف- روایات محمد بن مسلم از امام صادق(ع) ب- روایات عبدالملک بن أعین از امام(ع).
3. روایات دال بر تفضیل میان زوجه‌ی صاحب فرزند و غیر آن؛ عده‌ای از فقها معتقدند که محرومیت فقط مختص به زوجهی فاقد فرزند است و زوجه‌ای که صاحب فرزند باشد از تمام دارایی زوج ارث می‌برد. اگر چه روایات متعددی برای اثبات این نظریه ذکر شده است، اما مهمترین آن روایات ابن اذینه می‌باشد.

روایات دال بر ارث زوجه از تمام ترکه

دسته سوم روایاتی هستند که آشکارا بیان می‌کنند زوجه از تمام دارایی زوج ارث می‌برد که عبارتند از؛

1. روایات ابن ابی یعفور و فضل از امام صادق(ع)
2. روایات عبید بن زراره و فضل از امام صادق(ع).

حل تعارض

در مورد روایات دسته‎ی اول باید بگوییم که این روایات اولاً در مقام بیان میزان سهم الارث زوجه بوده، نه جزئیات مربوط موضوع ارث زوجه، ثانیاً بر فرض که آنها را در مقام بیان اموال موضوع ارث زوجه بدانیم، از آن جا که مطلق هستند، توسط روایات دسته‌ی دوم مقید می‌شوند. بنابر این بحث روایات مطلق منتفی است. اما تعارض میان دسته‌ی دوم و سوم باقی می‌ماند. علاوه بر این میان روایات دسته‌ی دوم تعارض وجود دارد. البته اکثر فقها بر این نظرند که روایات دسته‌ی سوم نیز توسط روایات دسته‌ی دوم تخصیص می‌خورند، اما برخی معتقدند که این روایات به دلیل موافقت با عموم قرآن بر دسته‌ی دوم ترجیح داده می‌شود. برای حل تعارض باید به سرغ مرجحات رفت. که در مقاله همه اینها بررسی شده است.

جمع میان روایات

جهت روشن شدن این مطلب که آیا ترجیحی وجود دارد یا خیر؟ از هر بخش یک روایت را بررسی کرده است. و به بررسی روایت زراره از امام باقر(ع) که این روایت از لحاظ سند و دلالت بررسی شده است. بررسی روایت محمد بن مسلم از امام صادق(ع)؛ که این روایت هم از لحاظ سند و دلالت بررسی شده است.بررسی روایت ابن اذینه؛ که این روایت هم از لحاظ سند و دلالت بررسی شده است. از بررسی یک روایت از هر بخش مشاهده گردید که این روایات از لحاظ سند معتبرند و از جهت دلالت نیز دسته بندی فوق را به اثبات می‌رسانند و دلیلی برای ترجیح وجود ندارد. در نتیجه باید به جمع میان روایات دسته‌ی دوم پرداخت.

نتیجه‌گیری

از آنجا که روایات راجع به ارث زوجه با هم تعارض دارند، به طور کلی به سه دسته تقسیم شده‌اند. برخی با استناد به روایات مطلق معتقدند که زوجه از تمام ترکه ارث می‌برد. اما در رد این نظریه گفته می‌شود که این روایات در مقام بیان میزان سهم الارث زوجه بوده، نه جزئیات مربوط به اموال موضوع ارث زوجه و علاوه بر این توسط روایاتی که بر حرمان دلالت دارند، تخصیص می‌خورند. دسته دیگر روایاتی هستند که به طور مستقیم بیان کرده اند که زوجه از تمام تركه ارث می‌برد.

عده‌ای معتقدند: از آنجا که موافق با آیه ۱۲ سوره نساء است، باید قائل به ارث زوجه از تمام ترکه شویم. با بررسی اصولی شیوه‌های حل تعارض مشاهده گردید که ترتیب خاصی میان مرجحات وجود ندارد، بلکه هر دلیلی که در نظر فقیه اقرب به واقع باشد مقدم می‌گردد. بنابراین هیچ دلیلی برای تقدم روایات مذکور، صرفا به جهت موافقت با کتاب وجود ندارد. بلکه با مشاهده روایات زیادی که دال بر محرومیت است، باید قائل به تخصیص توسط روایات مذکور شد.

هم چنین روایاتی که بر محرومیت دلالت دارند، دارای مضامین متفاوتی هستند و به عبارت دیگر اموالی که زوجه از آن محروم شده، متفاوت است و به سه بخش تقسیم می‌گردند. با بررسی یک روایت از هر بخش مشاهده گردید که هر سه دارای سندی معتبرند و از جهت دلالت نیز تقسیم بندی انجام شده را به اثبات می‌رسانند و دلیل قانع کننده‌ای برای ترجیح یک بخش بر دیگری وجود ندارد. در نهایت در مقام جمع میان روایات این نتیجه حاصل شد، که با نظر به روایت ابن اذینه که بر ارث زوجه‌ی دارای فرزند از رباع دلالت دارد، گفته می‌شود: روایت مذکور ناظر و مفسر روایات دیگر است و در نتیجه زوجه‌ی دارای فرزند، از تمام ترکه و فاقد فرزند، از اموال منقول و قیمت اموال غیر منقول ارث می‌برد.

منبع

• نویسندگان:على تولائی، محمود حائری، نرگس غفوری.
• لینک سایت گیسوم