تکریم پسران و تقبیح دختران

بیان شبهه

چرا در گزاره‌های دینی پسران تکریم شده‌اند ولی دختران به عنوان انسان‌های فروتر بوده‌اند؟ مثلاً روایات زیادی در مورد دستورالعمل پسرشدن فرزند وجود دارد ولی در مورد دخترآوری نه!

با نگاهی تاریخی به سرگذشت بشر در اقوام و ملل مختلف از عصر باستان گرفته تا دوران مدرن و عصر حاضر با مسئله تکریم پسران نسبت به دختران یا ترجیح پسرآوری روبرو بوده‌ایم. این وضعیت را می‌توان در ضمن تبیین‌های فرهنگی و اجتماعی و هم تبیین‌های فمینیستی توضیح داد. لکن مسئله زمانی که رنگ و بوی دینی پیدا می‌کند مستلزم تبیین‌های ارزش شناختی براساس مبانی و مبادی دینی است.

در آموزه‌های یهودی توصیه می‌شود که در نیایش صبح‌گاهی خداوند را به خاطر اینکه زن و کافر آفریده نشدند شکر گویند. در جامعه سلیمان (بخشی از کتاب مقدس) تصریح شده است: « تولد فرزند دختر ضرر و زیان است». در انجیل مدت مراسم غسل مادر از ناپاکی بعد از تولد دختر را دو برابر پسر می داند. از نگاه زرتشتیان، اشخاص با تولد فرزند پسرشان تولدی دوباره یافته و عمرشان استمرار می‌یافت. از این رو در مورد کسانی که امکان فرزندآوری نداشتند، مراسم پسرخواندگی یا به ازدواج درآوردن همسر به دیگری برای فرزندآوری امری مشروع تلقی می‌شد.

از دیگر سو برخی خطاب‌های قرآنی و روایات ، ممکن است موهم این مطلب باشد که فرزندان پسر از ارزش فراتری نسبت به فرزندان دختر برخوردارند. به عنوان مثال خداوند متعال در آیه 21 و 22 سوره نجم ، از اینکه مشرکان خداوند را به داشتن دختر متصف می‌کنند و برای خود فرزندان پسر را ارزش می‌دانند، نوعی تقسیم ظالمانه می‌داند. یا در آیات دیگری با استفهام توبیخی و انکاری، مشرکان را به خاطر انتساب دختران به خداوند یا برگزیدن دختران به جای پسران به شدت توبیخ می‌کند. در مورد روایات نیز این اشکال مطرح می‌شود که باوجود آنکه روایات متعددی از ائمه معصومین علیهم السلام توصیه‌هایی برای پسر شدن فرزند داشته‌اند ولی هرگز دستورالعملی برای دخترشدن فرزند ارائه نداده‌اند. پاسخ به این شبهه طی چند مطلب ارائه می‌گردد.

مقتضای اصول و محکمات قرآنی

اصل اشتراک در مبدا، هدف و ابزار رسیدن به هدف، اصل زوجیت و مکملیت متقابل و اصل اشتراک در ارزش‌های بنیادین مانع از داوری به فراتری یا فروتری ارزشی نسبت به دختر یا پسر است. علاوه بر این مویدهای فراوانی در آیات قرآن وجود دارد که بر انگاره بهتر بودن فرزند دختر نسبت به پسر خط بطلان می‌کشد.

قرآن کریم می فرماید:« لِلَّهِ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ يَخْلُقُ ما يَشاءُ يَهَبُ لِمَنْ يَشاءُ إِناثاً وَ يَهَبُ لِمَنْ يَشاءُ الذُّكُورَ ؛ مالكيّت و حاكميّت آسمان‌ها و زمين از آن خداست هر چه را بخواهد مى‌آفريند به هركس اراده كند دختر هدیه می‌کند و به هركس بخواهد پسر». خداوند متعال در این آیه، ضمن تعریض به مطلوبیت فرزند پسر و منفوربودن دختر نزد عرب جاهلی، هر دو را موهبت الهی معرفی می‌کند. در قضیه تولد حضرت مریم وقتی همسر عمران می‌فهمد که دختر زاییده است با حسرت و اندوه می‌گوید: «رَبِّ إِنِّي وَضَعْتُها أُنْثی؛ پروردگارا من دختر زاییدم!». قرآن کریم ضمن اینکه علم خدا به جنسیت فرزندش را متذکر می‌شود در مقام دلداری همسر عمران می‌فرماید: «و لیس الذکر کالانثی؛ فرزند پسر مثل دختر نیست». در صورتی که الف لام در الذکر و الانثی الف و لام جنس باشد (همان‌گونه که مقتضای قاعده همین است)، این عبارت در ارج‌نهادن فرزند دختر نسبت به فرزند پسر است. در قضیه حضرت موسی و خضر و کشتن پسربچه به وسیله حضرت خضر، قرآن بعد از اینکه سر این مطلب را بیان می‌کند می‌فرماید: وَ أَمَّا الْغُلَامُ فَكاَنَ أَبَوَاهُ مُؤْمِنَينْ‏ِ فَخَشِينَا أَن يُرْهِقَهُمَا طُغْيَانًا وَ كُفْرًا؛فَأَرَدْنَا أَن يُبْدِلَهُمَا رَبهُُّمَا خَيرًْا مِّنْهُ زَكَوةً وَ أَقْرَبَ رُحمًْا؛ و اما آن نوجوان، پدر و مادرش با ايمان بودند و بيم داشتيم كه آنان را به طغيان و كفر وادارد! از اين رو، خواستيم كه پروردگارشان به جاى او، «خیری» پاكتر و بامحبت‌‏تر به ایشان عطا کند. در برخی روایات مصداق «خیر» در این آیه که پاکتر و با محبت‌تر است، فرزند دختر معرفی شده است که پیامبر یا پیامبرانی از او متولد می‌شود.

تقبیح دخترآوری خداوند

اما در مورد آیاتی که شبهه کهتری دختران نسبت به پسران به آن مستند شده است، باید گفت که تمام این آیات در مقام توبیخ، انکار یا تعریض به روش غیرعادلانه قضاوت کردن مشرکان و منافقان است، نه ناظر بر تایید نظر آنان در مورد فروتری تکوینی فرزندان دختر. به عنوان نمونه در سوره صافات آمده است: «فَاسْتَفْتِهِمْ أَلِرَبِّكَ الْبَنَاتُ وَ لَهُمُ الْبَنُونَ؛أَمْ خَلَقْنَا الْمَلَئكَةَ إِنَثًا وَ هُمْ شَهِدُونَ؛ أَلَا إِنهَّم مِّنْ إِفْكِهِمْ لَيَقُولُونَ؛ وَلَدَ اللَّهُ وَ إِنهَّمْ لَكَاذِبُونَ؛ أَصْطَفَى الْبَنَاتِ عَلىَ الْبَنِينَ ؛ مَا لَكمُ‏ْ كَيْفَ تحَكُمُونَ؛ از آنان بپرس: آيا پروردگارت دخترانى دارد و پسران از آن آنهاست؟! آيا ما فرشتگان را مؤنث آفريديم و آنها ناظر بودند؟! دانيد آن‌ها با اين تهمت بزرگشان مى‌‏گويند: «خداوند فرزند آورده!» ولى آنها به يقين دروغ مى‌‏گويند! آيا دختران را بر پسران ترجيح داده است؟! شما را چه شده است؟! چگونه حكم مى‏‌كنيد؟!». آیه شریفه برای بطلان ادعای مشرکان همان‌طور که به استدلال برهانی متوسل می‌گردد و فرزندآوری خداوند را تکذیب می‌کند، در مقام استدلال جدلی نیز برآمده و علیه این روحیه ناعادلانه و ظالمانه مشرکین استدلال می‌نماید که؛ چرا دخترانی را که خود بد می‌دارید، به خداوند نسبت می‌دهید ولی پسران را که خوب می‌پندارید برای خود می‌خواهید؟ عبارت «مَا لَكمُ‏ْ كَيْفَ تحَكُمُونَ» ؛«أَلا ساءَ ما يَحْكُمُونَ» ؛«تِلْكَ إِذًا قِسْمَةٌ ضِيزَى» در این آیات نشان می‌دهد که خداوند در مقام تقبیح قضاوت ناعادلانه آنان است نه تحقیر دختران.

تکریم دختران در روایات

پیشوایان معصوم ع در روایات پرشماری به جايگاه ويژه فرزند دختر نسبت به پسر تاكيد کرده و به مقدم داشتن زنان بر مردان سفارش نموده‌اند. در برخی منابع روایی شیعه بابی از روایات را تحت عنوان روایات مربوط به «فراتری دختران» اختصاص داده اند. علاوه بر اين ابواب متعددی از کتاب شريف وسائل‌الشيعه به فضیلت و برتری فرزندان دختر بر پسر اختصاص داده شده است. به عنوان مثال ، «باب استحباب طلب البنات و إكرامهن؛ باب مستحب بودن طلب فرزند دختر از خداوند و بزرگداشت دختران» ، «باب كراهة كراهة البنات؛ باب كراهت بد دانستن دختران»، یا ابواب دیگری از روایات که به مقدم داشتن دختران نسبت به پسران در رفتار و ابراز محبت یا هدیه‌دادن و امثال آن توصیه کرده است. در زمانی که القاب ام‌البنین و الامومه القاب مهم اجتماعی و نشان از جایگاه رفیع مادران به خاطر پسرآوری تلقی می‌شد، و قدرت، شهرت و جایگاه مردان به واسطه تعداد فرزندان پسرانشان محک زده می‌شد، پیامبر مکرم اسلام ص خود را ابوالبنات نامید. روایات پرشماری از ایشان و دیگر ائمه معصومین علیهم‌السلام در مدح و تکریم فرزندان دختر وارد شده است که به برخی از روايات در اين زمينه اشاره می‌كنيم:

-رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: «بهترين فرزندان شما دختران هستند.»

-رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: «دختران بهترين فرزندان هستند. هر كس كه يك دختر دارد خداوند دخترش را مانعى از آتش برايش قرار مى‌‏دهد و هركس كه دو دختر دارد خداوند او را به واسطه آن دو دختر به بهشت مى‏‌برد و هر كس سه دختر دارد و يا به اندازه آن خواهر دارد خداوند جهاد و صدقه‌دادن را از او بر مى‌‏دارد.»

-پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «خداوند رحمت نمايد بر پدر چند دختر، دختران، با بركت و دوست داشتنى هستند و پسران، بشارت دهنده و شادكننده هستند و دختران باقيات الصالحات هستند. (چيزهايى كه پايدار و باقى مى‌ماند و شايسته است)»

-رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: «هر كس يك دختر دارد خداوند او را كمك مى‏‌كند و يارى مى‌‏نمايد و بركت مى‌دهد و او را مى‌‏آمرزد.»

-رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: «هركس يك دختر دارد براى او بهتر از هزار حجّ و هزار جهاد و هزار شتر و يا گاو كه هديه مكّه كند و هزار مهمانى دادن است.»

-رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: «خانه‌اى نيست كه در آن دختران باشند مگر اينكه هر روز بر آن خانه دوازده بركت و رحمت از آسمان نازل مى‏‌شود و زيارت فرشتگان از اين خانه قطع نمى‌‏گردد و فرشته‌‏ها براى پدرشان هر روز و شب عبادت يكسال را مى‌نويسند.»

-پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «هر كس دخترى دارد با او دشمنى نكند و به او اهانت ننمايد و فرزندانش را بر او مقدّم ندارد، خداوند او را به بهشت وارد مى‌‏سازد.»

-پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «هركس كه وارد بازار شود و هديه‏‌اى بخرد و آن را براى افراد تحت كفالتش ببرد او به سان كسى است كه صدقه‏‌اى براى مردمى نيازمند ببرد و بايد كه پيش از پسران به دختران آغاز كند چون هركس دخترش را شاد سازد گويا كه فردى از فرزندان اسماعيل را آزاد ساخته است و هر كس چشم پسرى را روشن و شاد سازد گويا كه از ترس خدا گريسته و هركس از ترس خدا بگريد خداوند او را به بهشت نعيم وارد سازد.»

-به پيامبر صلى الله عليه و آله بشارت ولادت دخترى داده شد. حضرت به چهره‏‌هاى يارانش نگريست ديد كه ناراحت شده‏‌اند فرمود: «چه مى‌شود شما را! گلى است خوشبو كه او را مى‌بويم و روزى‏‌اش بر خداوند عزوجل است.»

-جارود بن منذر گويد: «امام صادق عليه‌السلام به من فرمود: به من خبر رسيده كه دخترى برايت متولّد شده كه از او بدت مى‌‏آيد. اين دختر چه زحمتى براى تو دارد؟ گلى خوشبو است كه او را مى‏‌بويى و روزى او را ديگرى كفايت مى‏‌كند (منظور خداوند است) و رسول خدا صلى الله عليه و آله پدر چند دختر بود.»

امام صادق عليه‌السلام فرمود: «دختران، حسنات (نيكى‌ها) هستند و پسران، نعمت هستند البتّه بر حسنات ثواب داده مى‌‏شود و از نعمت‌‏ها سؤال مى‌‏شود.»

-راوى گويد: «در مدينه ازدواج كردم. امام صادق عليه السلام از من پرسيدند: ازدواجت چگونه بود؟ در پاسخ عرض كردم: همه خوبى‏‌هايى كه از يك زن مى‌توان ديد در همسرم ديدم ولى او به من خيانت كرد. امام فرمود: چه خيانتى؟ گفتم: دختر زاييده است. امام فرمود: گويا دختر را خوش ندارى؟ خداوند عز و جل مى‌فرمايد: «شما نمى‏ دانيد پدران (و مادران) و فرزندان‏تان، كدام يك براى شما سودمندترند.»

- مردى از شيعيان دختردار شد به خدمت امام صادق عليه‌السلام رسيد. امام او را ناراحت و خشمگين ديد. به او فرمود: «اگر خداوند به تو وحى كند كه من برايت انتخاب كنم يا تو براى خودت برگزين چه مى‌‏گويى؟ آن شخص گفت: به خدا عرض مى‏‌كنم كه تو برايم انتخاب كن. حضرت فرمود: خداوند براى تو انتخاب كرده است. آنگاه حضرت فرمود: به جاى پسرى كه عالم همراه موسى عليه‌السلام او را كشت خداوند به آن پدر و مادر دخترى داد كه هفتاد پيامبر از او پديد آمد و اين همان فرموده خداوند عز و جل است كه: «از اين رو خواستيم كه پروردگارشان به جاى او، فرزندى پاك‏تر و دلسوزتر به آن دو بدهد.»

ده‌ها روايت ديگر در اين زمينه وجود دارد كه جای هر گونه شبهه در نگاه ارزشی به فرزندان دختر و محبت ويژه خداوند به همه انسان‌ها و به طور ويژه زنان، را از بين می‌برد.

توصیه برای پسر شدن فرزند

در مورد توصیه‌های پسر شدن فرزند در روایات و ادعای عدم وجود چنین توصیه‌هایی در مورد دختر شدن فرزند، باید گفت؛ با وجود اینکه در برخی روایات نیز دستور برای دخترشدن فرزند وجود دارد ولی باید اذعان کرد که روایات مربوط به پسرشدن فرزند زیادتر است. شاید یکی از دلایل این امر آن باشد که بیشترین سئوالاتی که مردم از ائمه معصومین علیهم‌السلام در مورد تعیین جنسیت فرزند می‌کردند، ناظر بر آموزش روش پسر شدن فرزندانشان بوده است، روایات رسیده از ائمه معصوم علیهم‌السلام نیز در جواب این درخواست پرسش کنندگان بوده است. از این رو با وجود تصریح پیشوایان به ارزشمندی فرزندان دختر نمی‌توان از این موضوع فروتری آنان را نتیجه گرفت.

جستارهای وابسته

• ترجیح پسر بر دختر در قرآن