جستاری در باب فعالیت‌های زنان در تاریخ اسلام
شاید نام زنان در مدارج علمی و پژوهشی کمابیش تکرار شده باشد، اما در میان طلاب علوم دینی یا دیگر موارد دروس حوزوی کمتر نام زنان به گوش ما خورده است. اینکه چرا این رویکرد به تلاش‌ها و دستاورد‌های زنان در طول تاریخ وجود داشته است و حتی کمابیش وجود دارد، بنا بر بررسی‌های زیادی که صورت گرفته است، نشئت گرفته از موارد بسیاری است که به عنوان مثال می‌توان به نگاه یونانیان باستان و نفوذ تفکرات آنان اشاره کرد.
اما در تاریخ دین مبین اسلام نه تنها زنان به عنوان نیمه تأثیرگذار جامعه دیده شده و به شمار آمده اند، بلکه در فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی از آغاز مشارکت داده شده و در آن سهم داشته اند. چنان که پیامبراکرم (ص) و حضرت علی (ع) در هنگام بیعت با مردم، با زنان نیز بیعت کردند. در ادامه به مواردی از آیات قرآن کریم، روایات و احادیث و همچنین واقعه‌های تاریخی در اثبات این امر می‌پردازیم، هرچند موارد حضور زنان در تاریخ اسلام باتوجه به قدمت و ریشه داری دین اسلام، بسیار است.
زنانی که مبلغ دین بودند
در طول تاریخ، زنانی بوده اند که برای حمایت از دین و امام زمان خویش و حفظ مکتب، در میدان علم و عمل حماسه آفریدند. زنانی را می‌بینیم که در مسائل سیاسی و حکومتی دخالت و در صحنه‌ها حضور مستمر داشته اند. طبق دستور قرآن، پیامبراکرم (ص) با زنان بیعت می‌کند و اصولی را به آن‌ها متذکر می‌شود.
امام خمینی (ره) درباره نقش زنان در جامعه فرمود: «زن‌ها در صدر اسلام در میدان‌ها می‌رفتند ... زن‌ها در محفظه بمانند؟ چه کسی چنین چیزی به شما گفته است که باید این طور باشد؟» ام سلمه همسر پیامبر (ص) از زنان راوی بود که ۳۷۸ حدیث از رسول خدا (ص) نقل کرده است. ام ورقه از زنان فاضل عصر خویش بود که پیامبر (ص) او را شهیده نامیدند. او قرآن را جمع آوری کرد و قاری قرآن بود.
زنانی که پرستار بودند
از دیگر جلوه‌های بارز مشارکت اجتماعی زنان در عرصه سیاست، حضور فعال آنان در میادین جنگ است. زنان گاه در نقش پشتیبان در جهاد سهم داشته و زمانی هم به اقتضای موقعیت، سلاح به دست گرفته اند؛ همان گونه که در صدر اسلام، برخی زنان برای مداوای مجروحان در جبهه حضور می‌یافتند.
در تاریخ جنگ‌های عصر پیامبر (ص) نام زنانی که برای آب رسانی، پرستاری از مجروحان و مداوای آن ها، تهیه غذا برای رزمندگان و انتقال اجساد مطهر شهدا به نزد خانواده هایشان، همراه آن حضرت در جهاد شرکت کردند، ثبت شده است. بانوانی مانند حضرت زهرا (س)، حضرت زینب (س)، سلمی، ام سنان، ام عطیه انصاریه، ام عماره انصاری (نسیبه) تعدای از این زنان مجاهد بوده اند.
زنانی که مبارز و مجاهد بودند
حضور زنان هنگام جهاد فقط به دوره پیامبر (ص) ختم نشده است؛ در عصر خلافت حضرت علی (ع) نیز زنانی مانند ام سلمه (همسر پیامبر)، ام الفضل و لیلا غفاریه مشارکت سیاسی داشتند. لیلا غفاریه در زمان حیات پیامبر (ص) بار‌ها در جنگ همراه آن حضرت بوده و مجروحان را مداوا کرده است. لیلا جلودار زنانی بود که پس از پایان جنگ جمل به دستور حضرت علی (ع) عایشه را با چهل زن جنگجو تا مدینه همراهی کردند. بنابراین، زنان همراه مردان در دفاع از دین و ایمان خویش زجر فراوان متحمل شدند که تحمل این سختی‌ها چه بسا آنان را لایق مرتبه شهدا ساخت.
زنانی که عالم علم دین بودند
در میان اندیشمندان مسلمان، دیدگاه‌های متفاوتی درباره تعلیم و تعلم زنان وجود دارد که مهم‌ترین این مبانی، منع آموزش برای زن، مکروه بودن آموزش بعضی علوم برای زنان و جواز آموزش بوده است. این درحالی است که در اسلام، هیچ عاملی غیر از تقوا ملاک برتری نیست. پیامبر (ص) فرمودند: «دانش جویی برای هر زن و مرد مسلمان واجب است.» براین اساس، مسلمانان صدر اسلام به آموزش توجه می‌کردند. پیامبر (ص) فرمودند: «زنان انصار، بانوان شایسته‌ای هستند و حیا مانع فقه آموزی آنان نمی‌شود.»
فعالیت‌های علمی فراوانی از زنان صدر اسلام نیز در کتاب‌های تاریخی ثبت شده است. ابن حجر نام ۱۵۲۲ زن صحابی را به رشته تحریر درآورده است که عده‌ای از آن‌ها مصادر فقه، حدیث، تفسیر و معارف اسلامی بوده اند. از افرادی که در آن عصر خواندن و نوشتن را به دیگران یاد می‌داد، شفا، دختر عبدا... بن شمس، بود. حضرت زینب کبری (س) کرسی تدریس داشت و بهترین الگو در مسئله آموزش به زنان در عصر ولایت بود.
زنانی که شاعر آیینی دین بودند
در آن روزگار نقش اجتماعی مؤثری برعهده شاعران بود و نیروی آن‌ها بر قدرت دیگران فزونی داشت؛ زیرا شعر با سرعت بیشتری در خاطره‌ها نقش می‌بست و به نوعی رسانه برتر در آن دوران بود. اسلام همان گونه که سرمایه‌های معنوی را راهنمایی می‌کرد، ادیب‌ها را نیز تربیت می‌کرد تا به جای مضامین جاهلی، درباره معارف اسلامی شعر بسرایند. برخی زنان سراینده شعر: ام هیثم، دختر اسود نخعی، چهارده بیت در رثای امام علی (ع) سرود؛ هند، دختر اثاثه، در جنگ احد همراه پیامبر بود؛ ام مسطح، دختر انیس بن عبدالمطلب، نیز از زنانی بود که اشعاری از آنان ذکر شده است.
زنان خطیبی که مدافع دین بودند
رجزخوانی یکی از سنت‌های اعراب در جنگ‌ها بوده است. مردان در زمان ورود به میدان نبرد اشعاری می‌خواندند و به تحریک سپاهیان می‌پرداختند. دراین میان، زنانی بودند که سربازان را در میدان‌های جنگ تهییج می‌کردند. این امر با سرودن اشعار در مدح مولای متقیان و دفاع از عقیده و مرام پاک ایشان صورت می‌گرفت. مهم‌ترین این اشعار در جنگ‌ها (به ویژه جنگ صفین) و در مقابله با معاویه سروده شده است. عده‌ای از زنان به تلاوت و حفظ قرآن و سرودن شعر می‌پرداختند، مثل «هوی» که از خدمتکاران امام حسین (ع) بود.
در پایان، باید به این نکته توجه شود که بنا به حجیت عمل حضرت زهرا (س)، امروز نیز اگر زنانی بتوانند با تحصیلات علوم دینی به مرحله‌ای از اجتهاد برسند و اوصاف لازم را داشته باشند، اشکالی نخواهد داشت که فتوا دهند؛ چنان که حضرت زهرا (س) حتی در زمان رسول خدا (ص) و برخی زنان دیگر در زمان ائمه اطهار (ع) در خانه می‌نشستند و فتوا می‌دادند.
تنها تفاوت این است که آن‌ها مستقیم، احکام و روایات را از امام معصوم (ع) می‌گرفتند، ولی امروزه به دلیل غیبت کبرا، از احادیث و ادله استنباط می‌کنند و فتوا می‌دهند. در زمان کنونی نیز می‌توان از این موارد بین زنان نام برد. بانو امین فقیه، عارف و مفسر معاصر ایرانی، را می‌توان نام برد که به عنوان اولین زن مجتهد در تاریخ ایران ثبت شده است.
منبع
- «جستاری درباره فعالیت‌های زنان در تاریخ اسلام | زنانی که با دین ماندگار شدند» شهرآرا، ۱۳ آذر ۱۴۰۱