جنسیت در قرآن

از ویکی‌جنسیت
جنسیت در قرآن
الگوی جعبه اطلاعات مقالات
نویسندگان فریده ماشینی
عنوان مقاله حقوق انسانی و جنسیت در قرآن
نام مجله بینات (موسسه معارف اسلامی امام رضا علیه السلام)
سال چاپ بهار 1386
شماره مجله 53

حقوق زنان و برقراری عدالت بین انسان‌ها از مسائل مورد توجه در جوامع امروزی است. حقوق زنان و مسائلی پیرامون حقوق زنان و جنسیت در قرآن، مطالبی است که در این مقاله بدان پرداخته شده است. از دیدگاه نویسنده، به دلیل کج‌فهمی، گروهی قائل به تفاوت‌های زن و مرد و گروهی هم حقوق انسانی بویژه برای زنان در اسلام را با هم ناهم‌خوان می‌دانند. نگارنده معتقد است با توجه به آیات قرآن کریم خداوند به ذات انسان‌ها کرامت بخشیده و تفاوتی بین زن و مرد قائل نیست. وجود حق آموزش، حق اشتغال و استقلال اقتصادی، حق ارث، حق ازدواج و تشکیل خانواده، حق امنیت و زندگی اجتماعی، حق مشارکت سیاسی و دست‌یابی به قدرت و حق زندگی معنوی را با ارائه نمونه‌هایی از وقایع تاریخ انبیاء و صدر اسلام، به عنوان مصادیقی برای یکسان بودن حقوق مرد و زن اشاره شده است. از نظر نویسنده، اصل حاکم بر قرآن، برابری و عدم تبعیض بین انسان‌ها، جدای از سایر ویژگی‌ها از جمله جنس بوده و مواردی که ظاهرا برداشت متفاوت از آنها شده است مربوط به حیطه احکام و وابسته به شرایط عرفی و شروط لازم خود است.


طرح مسئله

یکی از مسائل مهم و قابل توجه در جامعه امروز مسئله حفظ حقوق زنان و بر قراری عدالت بین انسان‌هاست. زنان نیز چون مردان امروزه طالب بهره‌مندی از حقوق خویش می‌باشند. ماده ۱ اعلامیه جهانی حقوق بشر در این مورد می‌نویسد:

تمام افراد بشر آزاد به دنیا می‌آیند و از لحاظ حیثیت و حقوق با هم برابرند. در ماده ۲ نیز تأکید می‌کند که: هر کس می‌تواند بدون هیچگونه تمایز، مخصوصأ نژاد، رنگ، جنس، زبان و مذهب از تمام حقوق و آزادی‌های مندرج در این اعلامیه برخوردار گردد. توجه به استفاده از مواهب طبیعی و اجتماعی به صورت یک حق غیر قابل انکار مطرح شده است. در کشورهای اسلامی نیز چون سایر کشورها مسئله حقوق بشر مورد دقت نظر قرار گرفته است. اما از مشکلات موجود، تصور وجود اختلافات بین دیدگاه اسلامی و حقوق انسانی می‌باشد که بعضا منجر به ایجاد شکاف و فاصله بین جوامع مسلمان و عرف بین‌المللی مبتنی بر حقوق بشر می‌شد و از موضوعات پر مناقشه در این بخش می‌توان به موضوع نسبت میان زنان و حقوق بشر با حقوق انسانی و جنسیت اشاره کرد.

گزارش از مقاله

در این مقاله نویسنده به ضرورت و اهمیت حقوق زنان اشاره می‌کند و سپس مسائلی پیرامون حقوق زنان و جنسیت در قرآن بیان می‌کند.

ضرورت واهمیت

موضوع حقوق انسانی و جنسیت زنان تا جایی اهمیت دارد که جامعه امروز تا حدودی دچار کج‌فهمی شده در این مورد و در بعضی موارد هم دچار افراط و تفریط شدند، گروهی قائل به تفاوت‌های زن و مرد هستند، گروهی هم می‌گویند حقوق انسانی بویژه برای زنان در اسلام با هم هم‌خوانی ندارد، نتیجه این جدایی بی‌هویتی و سردرگمی است که بویژه در زنان بوجود می‌آید.

حقوق انسانی زنان و جنسیت در قرآن

خداوند ذات انسان‌ها را کرامت بخشیده و تفاوتی بین زن و مرد نیست، برای بیان این مسئله آیات متعددی بیان فرموده، از جمله آیه (و لقد کرمنا بنی آدم .... و ما به آدم را کرامت بخشیدیم) [۱]، در داستان خلقت انسان مراحل آفرینش زن و مرد یکسان بیان شده و هر دو باهم وارد زندگی دنیا می‌شوند وهیچکدام بر دیگری تقدم ندارد.

حق آموزش

یاد گرفتن و یاد دادن حقی است که هیچکس نباید از آن محروم باشد و در اسلام نیز بسیار بر مسئله آموزش و علم‌آموزی تاکید شده است. و تفکیک جنسیتی نیز نشده است(طلب العلم فریضه علی کل مسلم).

حق اشتغال و استقلال اقتصادی

زن و مرد هر کدام حق استفاده از درآمد خود را دارند و هیچ یک نمی‌توانند این حق را از یکدیگر سلب کنند(برای مردان از آنچه بدست می‌آورند بهره ایست و برای زنان از آنچه به‌دست می‌آورند بهره ایست). از نظر نوع کار هم منع خاصی برای زنان نشده چنان‌که دختران شعیب چوپانی می‌کردند و ملکه سبا زن بود، همچنین موقع ازدواج پشتوانه‌ای بعنوان مهریه به زن تعلق می‌گیرد که هر وقت مطالبه کند مرد موظف است بپردازد.

ارث

از جمله موارد استقلال اقتصادی زنان مورد ارث است که ملاک تقسیم‌بندی ارث بهره‌مندی زن است و فقط به مردان نپرداخته بلکه برای زنان نیز حقی قائل شده است.

حق ازدواج وتشکیل خانواده

هدف از ازدواج آرامش و رشد زن و مرد است، در اسلام زن و مرد هر دو اختیار زندگی خویش را دارند و حق انتخاب همسر بعهده‌ی خودشان است، عقدی که با اکراه نوشته شود باطل است، هم شأن بودن و هم کفو بودن زن و مرد نقش مهمی در ازدواج دارد،زن و مرد باید از زندگی کنار هم راضی باشند و نباید کسی را مجبور به زندگی با کسی کرد. در طلاق نیز اسلام دستورات بسیاری دارد از جمله اینکه باید زن را با اخلاق خوب طلاق داد، در زمان طلاق نیز حق و حقوقش را بپردازد، او را اذیت نکند.

حق امنیت و زندگی اجتماعی

در جامعه اسلامی مردم حق دارند تا با راحتی و امنیت در کنار یکدیگر زندگی کنند و کسی حق سلب این حق را ندارد.مردان و زنان در ای حق برابرند وهیچکدام بر دیگری برتری ندارد. از موارد دیگری که جامعه را ناامن و ناسالم می‌کند، بویژه موجب ناامنی زنان می‌شود تهمت و بهتان به افراد می‌باشد، قرآن بشدت با این موضوع برخورد کرده به مسلمانان گفته حسن ظن داشته باشید.

حق مشارکت سیاسی و دست‌یابی به قدرت

این حق در دو بخش مورد بررسی قرار گرفته است:

  • تاریخ انبیاء

در تاریخ انبیاء نقش زنان در مسائل سیاسی آشکار است،در کنار پیامبرانی هم‌چون ابراهیم، موسی، عیسی، ایوب، محمد نقش ویژه‌ای داشتند، مثلا همسران حضرت ابراهیم، مادر حضرت عیسی که خداوند به آن‌ها سلام می‌فرستد، آسیه همسر فرعون،مادر حضرت موسی که در صحنه‌های مختلف زندگی پیامبران نقش موثری داشتند، ظاهرا هر کجا که نقطه عطفی در زندگی پیامبران بوده زنان حضور داشته‌اند. در قرآن اشاره به استقلال سیاسی و دینی زنان نیز اشاره شده، مثلا همسر فرعون که خداپرست بود و یا همسران نوح و لوط که کافر بودند و به همسرانشان خیانت کردند. همچنین درطول تاریخ زنان همچون مردان توانسته‌اند به بالاترین مراتب حکمرانی دست پیدا کنند مثل ملکه سبا که در قرآن از آن نام برده شده و حکومتی مقتدر و قوی داشته بود.

  • صدر اسلام
  1. اظهار نظر و رأی دادن: از شیوه‌های رایج اظهار نظر سیاسی در اسلام امر به معروف و نهی از منکر است، که در این مسئله هم تفاوتی بین زن و مرد نیست. و هم‌چنین در خصوص رأی دادن و اعلام حاکم هم به روش معمول بیعت می‌کردند و حتی زنان مهاجری که شوهرانشان کافر بودند خداوند دستور داده آن‌ها را بعد از اطمینان به ایمانشان به شوهرانشان برنگردان.
  2. مباهله: یکی از حوادث مهم در زمان پیامبر مباهله است که در اینجا هم زنان حضور داشتند.
  3. حق زندگی معنوی: زن و مرد در مسیر زندگی معنوی حق یکسانی دارند، هر دو حق انتخاب دین خود را دارند، اکراهی نیست، هیچکدام بر دیگری رجحان ندارد و پیامبران فقط وظیفه ابلاغ دین الهی را دارند،زن و مرد هر دو می‌توانند به بالاترین درجات بندگی برسند.


از مقامات مهم معنوی وحی است که در قرآن به چند زن اشاره شده که مورد گفت‌وگوی الهی قرار گرفتند، مثلا حضرت مریم س، مادر حضرت موسی و...

در زندگی پس از مرگ نیز بدون توجه به جنسیت، بهشت و جهنم برای اهلش و آنان که لیاقتش را دارند آماده می‌شود. در آخرت درجات بر حسب ایمان و عملی است که افراد دارند و جنسیت در آن دخالتی ندارد و خداوند فرموده گرامی‌ترین شما نزد من باتقواترین شماست.

نتیجه

نویسنده در نتیجه‌گیری بیان می‌کند که هدف از ذکر این مقاله آن بود که از نقش زمان و مکان و شیوه مواجهه اسلام، قرآن با فرهنگ و مناسبات حاکم بر شبه‌جزیره عربستان در زمان نزول در درک احکام نمی‌توان چشم پوشی کرد و این برداشت‌های گوناگون در جهت کارآمد نمودن احکام شریعت با اقتضائات کنونی است و در پایان باید گفت:

  1. اصل اساسی حاکم بر قرآن برابری و عدم تبعیض بین انسان‌ها سوای دیگر ویژگی‌ها از جمله جنس است.
  2. مواردی که ظاهرا برداشت متفاوت شده و در حیطه احکام معنی می‌شود به شرایط عرفی و شروط لازم خود وابسته است.
  3. بسیاری از موارد تبعیض‌آمیز در حقوق در قرآن کریم یا ذکر نشده است یا به گونه‌ای دیگر مورد توجه است که از آن جمله است: حضانت کودکان، کشته شدن زن توسط شوهر در شرایط ارتکاب به زنا، دیه متفاوت، استیذان و سنگسار زن و مرد زناکار.

در مجموع می‌توان به این نتیجه رسید که هیچ‌گونه تعارض بین حقوق انسانی و اسلام وجود ندارد بلکه قرآن کریم خود بر احقاق حقوق انسانی تأکید دارد و همان‌گونه که در مقاله مورد توجه قرار گرفت، برابری در حقوق انسانی زن و مرد از نگاه قرآن پذیرفته شده است و مواردی که برداشت تبعیض از آن می‌شود ناشی از اراده الهی نیست بلکه بر خواسته از ساختارهای انسانی تبعیض‌آمیز است.

درباره نویسنده

فریده ماشینی (۱۷ / ۵ / ۱۳۳۹ - ۱۰ خرداد ۱۳۹۱) پژوهشگر، فعال جنبش زنان در ایران، و عضو شورای مرکزی جبهه مشارکت ایران اسلامی بود که سپس به ریاست کمیسیون زنان این حزب منصوب شد. وی در ۳۰ مهر که به خانهٔ شهاب‌الدین طباطبایی یکی از دستگیر شدگان وقایع پس از انتخابات رفته بود همراه چندتن دیگر از اعضای جبهه مشارکت دستگیر و در روز بعد یعنی جمعه اول آبان سال ۸۸ آزاد شد.

وی در یک خانواده مذهبی و فعال از لحاظ سیاسی بدنیا آمد و بزرگ شد. سال‌ها درگیر فعالیت‌های سیاسی بود و در دوره مصدق و سال ۱۳۴۲ فعالیت‌هایی داشت . خانم ماشینی از جمله دانشجویان پیشگام در تسخیر لانه جاسوسی بود. در سال ۱۳۵۸ بعنوان دبیر به استخدام آموزش و پرورش در آمد ودر سال ۱۳۸۶ بازنشسته شد . در آنجا با کمک همفکران خود از جمله سرکار خانم منیره گرجی ، خانم دکتر ابتکار و دکتر نیازی اقدام به تاسیس مرکز تحقیقات و مطالعات زنان بعنوان یک موسسه غیر دولتی نمود .

فریده ماشینی ضمن ادامهٔ فعالیت حزبی خود، مطالبات خود را در زمینهٔ بهبود حقوق زنان را نیز به میدان سیاست وارد کرد. مطالباتی همچون تغییر قوانین تبعیض آمیز، اشتغال زنان، ارتقای مشارکت سیاسی زنان، و ایستادگی در مقابل طرح‌های ضد زن از جمله طرح تفکیک جنسیت. او موفق شد برخی از این ایده‌ها را از جمله «طرح ۳۰ درصد کاندیدای احزاب برای انتخابات مجلس و شوراها» به تصویب برساند.

فریده ماشینی اعتقاد داشت «هیچ تضادی بین قرآن و کنوانسیون امحای کلیه اشکال تبعیض علیه زنان وجود ندارد» و می‌گفت «ما باید با تصویب کنوانسیون محو کلیه اشکال تبعیض علیه زنان، و ارتقای آینده زنان‌مان، الگویی برای جهان باشیم.» او تحقق دموکراسی را منوط به ایجاد فضای مساوی و عادلانه برای عرضهٔ توانایی‌های زنان در مدیریت کلان کشور می‌دانست.

به گفتهٔ ناهید کشاورز (جامعه‌شناس و فعال حقوق زنان)، فریده ماشینی یکی از «پیشروان اندیشه فمینیسم اسلامی» در ایران بود و «تلاش داشت با پررنگ کردن تفسیرهای برابری‌خواهانه از اسلام در حوزه زنان، موقعیت زنان را بهبود بخشد. او اعتقاد داشت روح حاکم بر مذهب، عدالت و برابری است و همه تلاشش در جهت نقد این نگاه رسمی و سنتی از دین بود.»

پانویس

  1. اسراء/70

منابع