خانواده در دوره ساسانی
خانواده به عنوان یکی نهاد اجتماعی همواره در حال تغییر و تحول است. مطالعه ساختار خانواده و کم و کیف عملکرد آن در ارتباط با اعضای خانواده و جامعه، امر مهمی محسوب می‌شود. متاسفانه در طول تاریخ ایران تحول خانواده به عنوان یک امر مهم به طور جدی مورد مطالعه قرار نگرفته است. پژوهش حاضر سعی در شناخت ساختار و کارکردهای خانواده در دور ساسانی دارد. طبق یافته‌های پژوهش، در دوره ساسانی نوع غالب خانواده، خانواده گسترده بوده که همراه با دو نهاد دینی و سیاسی دیگر، جامعه آن روز ایران را می‌ساخته است. در این دوره ساختار خانواده بر پایه مرد سالاری بوده و تعدد زوجات رایج بوده و همچنین ازدواج‌های درون گروهی جایز بوده است. دین رسمی زرتشتی، خانواده را نهادی مقدس پنداشته و نقش اصلی آن را فرزند آوری می‌دانستند. دیگر کارکردهای اصلی خانواده، تولید و تأمین خانواده از نظر اقتصادی و اجتماعی کردن فرزندان و آموزش آنها بوده که باید شغل پدر و مادر خود را به ارث می‌بردند و ادامه می‌دادند. در دوره ساسانی، خویشاوندان خانواده پدری نسبت به خانواده مادری جایگاه برتری داشته‌اند، و پسر ارشد همراه با همسر و فرزندانش در کنار پدر و مادر زندگی می‌کرده است.
 | |
| الگوی جعبه اطلاعات مقالات | |
|---|---|
| نویسندگان | کدخدایی، محمد رضا؛ پناهی، محمد حسین |
| عنوان مقاله | ساختار خانواده ایرانی در دوره ساسانی |
| نام مجله | جامعه شناسی تاریخی |
| سال چاپ | پاییز و زمستان 1398 |
| شماره مجله | 2 (26 صفحه - از 29 تا 54 ) |
| امتیاز مقاله | علمی- پژوهشی (وزارت علوم)/ISC |
عنوان
، ، دوره یازدهم - شماره
درجه مقاله
چکیده
خانواده به عنوان نهاد یا گروه اجتماعی دائماً در حال تغییر و تحول است. مطالعه ساختار خانواده و کم وکیف کارکردها در ارتباط با اعضایش و جامعه، مهم ارزیابی می‌گردد. متأسفانه در تاریخ طولانی ایران تحول خانواده به طور جدی مورد مطالعه قرار نگرفته است. این مقاله تلاشی مقدماتی برای شناخت ساختار و کارکردهای خانواده در دوره ساسانی با روش اسنادی است. یافته های این تحقیق نشان می‌دهد؛ نوع غالب خانواده در دوره ساسانی «خانواده گسترده» بوده که با دو نهاد سیاسی و دینی دیگر، جامعه آن روز ایران را می‌ساخته است. ساختار خانواده در این دوره مردسالار بوده و تعدد زوجات رواج داشته و ازدواج‌های درون گروهی تجویز می‌شده است. دین رسمی زرتشتی خانواده را نهادی مقدس و نقش اصلی آن را فرزندآوری می‌دانسته است. کارکردهای اصلی دیگر خانواده تولید و تامین اقتصادی خانواده و اجتماعی کردن و آموزش فرزندان بوده که باید شغل پدر و مادر را به ارث می‌بردند و ادامه می‌دادند. در این دوره خویشاوندان پدری جایگاه برتری نسبت به خویشاوندان مادری داشته اند، و پسر ارشد با همسر و فرزندانش با پدر و مادر زندگی می‌کرده است
کلیدواژه ها
خانواده، خانواده ایرانی، خانواده ساسانی، ساختار خانواده ساسانی، کارکردهای خانواده ساسانی، ازدواج در دوره ساسانی.
مقدمه
تعریف خانواده، به نحوی که همه انواع خانواده را در بر گیرد، کار مشکلی است. به نظر بعضی، خانواده یک واحد اجتماعی است، متشکل از افرادی که با پیوندهای خویشی مستقیم به هم متصل می‌شوند و اعضای بزرگسال آن مسئولیت نگهداری کودکان را بر عهده دارند و طی یک دوره زمانی نامشخص با هم زندگی می‌کنند. با توجه به تعریف ذکر شده، یکی از ویژگی‌های اصلی خانواده، تداوم زمانی و مشروعیت اجتماعی آن است. بیشتر خانواده به منزله واحد مشروع تولید مثل به شمار می‌آید؛ ولی خانواده حاوی کارکردهای اقتصادی، آموزشی و عاطفی نیز هست. ممکن است تعریف مزبور برای کسی که در ایران امروز زندگی می‌کند، قابل فهم و قابل لمس باشد؛ اما تعریف واحد خاصی مانند این تعریف نمیتواند همه انواع خانواده، از جمله خانواده ایرانی در دوره ساسانی را در بر گیرد. در واقع، ارائه تعریفی از خانواده - که دربرگیرنده همه انواع خانواده امروزی و گذشته باشد - کار بسیار مشکلی است.
خانواده را می‌توان قدیمی‌ترین نهاد، نظام یا گروه اجتماعی بشری دانست که به اقتضای نیازهای اساسی و طبیعت اجتماعی انسان شکل گرفته و همواره به منزله پدیدهای اجتماعی به اشکال مختلف وجود داشته است. در طول زمانی طولانی، در اثر توسعه تقسیم کار اجتماعی، در جوامع انسانی نهادهای دیگری همچون دین، آموزش و پرورش، سیاست و اقتصاد از خانواده مشتق شده و کارکردهای نهاد خانواده کاهش پیدا کرده یا دگرگون شده است. آنچه مسلم است خانواده، همچون سایر نهادها و سازمان های تشکیل دهنده جامعه، به سبب افزایش تقسیم کار اجتماعی، ارتباط متقابل با سایر نهادهای اجتماعی و ارتباط با محیط پیرامونی، در طول تاریخ همواره دچار تغییر و تحولات گوناگون شده است.
این تغییر و تحول شامل کارکردهای مختلف خانواده از جمله کارکردهای تولید مثل، اجتماعی کردن فرزندان، تأمین نیازهای اقتصادی، روابط عاطفی و هویت بخشی بوده است. همچنین، همراه با تغییر کارکردهای خانواده، ساختار و روابط درون خانواده نیز، مانند نقش‌ها و روابط زن و شوهر، والدین و فرزندان و روابط فرزندان با هم متحول شده است. با همه این تنوع‌ها، به قول سگالن؛ خانواده چیزی بیش از «یاخته بنیادین» جامعه یا «دژی نهایی» در برابر تهاجم نیروهای ویرانگر است و بررسی آن از دیدگاهی تاریخی نشان می‌دهد که دارای قابلیت انعطاف پذیری و مقاومت است . مطالعه تاریخی خانواده به ما کمک می‌کند مبنای بسیاری از رفتارها، آداب، رسوم و تعاملات خانوادگی امروز را دریابیم.
همچنین، دریابیم که چگونه عوامل مختلفی چون شیوه تأمین معاش، جنگ‌ها، وضعیت اقتصادی، نوع نظام سیاسی و باورها و اعتقادات دینی هر یک به نحوی نقش‌ها، ساختار، الگوهای رفتاری، روابط بین اعضای خانواده و کارکردهای خانواده را تحت تأثیر خود قرار داده اند؛ به گونه‌ای که خانواده را می‌توان دقیق‌ترین و شفاف‌ترین نهاد اجتماعی دانست که حوادث بزرگ و تاریخی گذشته را انعکاس می‌دهد.
همان طور که اشاره شد، بررسی تاریخی خانواده در دورههای مختلف نشان می‌دهد که در طول زمان تنها یک نوع خانواده یا سازماندهی خانوادگی وجود نداشته؛ بلکه سنخ ها و انواع متعددی از خانواده وجود داشته است. همچنین، این مطالعات به ما کمک می‌کند تا تأثیر عوامل مختلف را در تحول نهاد خانواده بررسی کنیم. از آنجا که عوامل تأثیر گذار در تحولات خانواده در جوامع مختلف یکسان نبوده است، در جوامع مختلف انواع و اشکال مختلفی از خانواده به وجود آمده است.
گزارش از مقاله
نویسنده در صدد بررسی ساختار خانواده ایرانی در دوره ساسانی با روش اسنادی می‌باشد؛ لذا به بررسی ساختار خانواده در این دوره،
نقش و وظایف هر کدام از اعضای خانواده و جایگاه خانواده از دید دین رسمی زرتشتی می‌پردازد.
چارچوب مفهومی
مفهوم ساختار یا ساخت اجتماعی به «شبکه روابط استواری که پایگاه‌های مختلف موجود در یک گروه را به هم می‌پیوندند»، گفته می‌شود. خانواده به منزله گروه اجتماعی یا نهاد اجتماعی، ترکیبی از پایگاه‌ها و نقش‌ها (پایگاه و نقش مادری، پدری، همسری، فرزندی و...) است که معطوف به رفع نیازهای اصلی فرد، خانواده و جامعه شکل می‌گیرد.
در مطالعه ساختار نهاد خانواده در دوره ساسانی، لازم است هم روابط درون خانواده بین پایگاه‌ها و نقش‌های موجود در آن، نوع تقسیم کار، تقسیم قدرت در دورن خانواده، هم کارکردهای مختلف خانواده و رابطه خانواده با نهادهای سیاسی و دینی بررسی شوند. و به عبارت دیگر؛ حکومت، دین و خانواده سه نهاد اصلی و مؤثر در جامعه ساسانی هستند که تبیین پدیده‌های اجتماعی درگرو فهم دقیق از آن‌هاست.
روش تحقیق: روش این تحقیق اسنادی است. بدین معنی که برای مطالعه وضعیت خانواده و ساختار آن در دوره ساسانی، داده‌های خودش را از مطالعه اسناد معتبر موجود درباره آن دوره به دست داده است.
وضعیت سیاسی – جغرافیایی و اجتماعی دوره ساسانی
حکومت ساسانی نوعی حکومت ملوک الطوائفی بود که ریشه در خاندان ساسان داشت. تشکیلات سیاسی و دربار ساسانی در دوران طولانی این سلسله، چندین بار با تغییرات و اصلاحات همراه بوده است.که اصلاحات دوران قباد اول و خسرو اول انوشیروان، مهم‌ترین اصلاحات اجتماعی سیاسی است که در تحولات خانواده نیز خود را آشکار کرده است. بر اساس متن اوستا جامعه ایرانی به سه دسته تقسیم شده بود. (روحانیان، جنگیان و کشاورزان)؛ لیکن در واقعیت اجتماعی و بر اثر تحولات اجتماعی عملاً چهار طبقه اصلی و زیر مجموعه‌های آن در جامعه عصر ساسانی وجود داشته است. مقاله به صورت کامل این مطالب را شرح داده است.
ساخت خانواده در دوران ساسانی
از آن جا که ازدواج زیر بنا و محور اصلی شکل‌گیری خانواده است، شایسته است ابتدا توضیحاتی در این مورد ارائه شود و متعاقب آن پایگاه‌های خانگی و روابط بین آنها تبیین شود. ترسیم سازمان خانواده از نظر محل سکونت و سرانجام، روابط خویشاوندی پایان بخش این بخش از مقاله خواهد بود.
نویسنده؛ پایگاه‌های خانوادگی، حدود وظایف و اختیارات اعضا را بیان می‌کند. که به توضیح خانه سالار، کدبانو، چغر زن، پسر خواندگی، دختر خواندگی پرداخته می شود.
سازمان خانواده: طبق روایت اوستا، طبقه بندی اجتماعات مردم به شکلی که آورده می‌شود، بوده است: نمان (خاندان بزرگ پدر سری)، ویس (ده یا قریه مشتمل بر چند خاندان) یاگئو (قبیله یا بخش یا روستا) و دخیو (ایالت یا کشور کوچک). بعد رابطه خانواده با دیگر نهادهای اجتماعی را بیان می‌کند و به طور خلاصه مقاله مطالب حکومت ودین را توضیح می‌دهد.
نتیجه
طبق نتایج تحقیق، در دوره ساسانی، خانواده دارای غالب گسترده و بر پایه پدر سالاری بوده که در آن پدر در همه زمینه‌های خانواده تصمیم گیرنده اصلی بوده است. بعد از پدر کدبانو، یعنی زن اول مرد خانواده، در مقایسه با سایر زنان و فرزندان نقش برجسته‌ای داشته است. تعدد زوجات رایج و اکثر ازدواج‌ها اکثر درون گروهی بودند و خویشاوندان مرد نسبت به خویشاوندان زن برتری داشته‌اند. در این دوره خانواده علاوه بر زنان، فرزندان و خانواده پسر ارشد را نیز در بر می گرفته که پسر ارشد وارث و جانشین پدر محسوب می‌شد.
ازدواج بر اساس عشق و علاقه فردی صورت نمی‌گرفت، بلکه بر اساس صلاح خانواده، والدین دختر و پسر درباره ازدواج آنها تصمیم می‌گرفتند. پسر و دختر در سن پانزده سالگی آماده ازدواج تلقی می‌شدند.
ساسانیان با دین رسمی زرتشت، خانواده را مقدس و کارکرد اصلی خانواده را فرزند آوری و اجتماعی کردن و آموزش فرزندان می‌دانستند، که باید وارث شغل پدر و مادر می‌شدند. خانواده کارکرد تولید اقتصادی و تأمین نیازهای مادی خانواده را نیز داشته است. شاید با تعدد زوجات، عدم امکان تحرک طبقاتی و باز توزیع ثروت، استثمار شدید طبقاتی، فقیر بودن بیشتر کشاورزان و حاکمیت تنگ نظرانه اولیا در دین زرتشت، نابسامانی‌های اقتصادی و اجتماعی بسیاری را در اواخر دوره ساسانی ایجاد کرده بود که باعث تشکیل و گسترش جنبش مزدک در ایران شد، که آنها خواهان نوعی اشتراک و بی‌بند و باری جنسی و اقتصادی بوده‌اند که با وجود سرکوب شدید آن، زمینه برای پذیرش دین اسلام در ایران را فراهم کرد.
منبع
- نویسندگان: محمد رضا کدخدایی، محمد حسین پناهی؛ جامعه شناسی تاریخی، پاییز و زمستان 1398، دوره یازدهم - شماره 2 (وزارت علوم)/ISC (26 صفحه - از 29 تا 54 )
- لینک پرتال جامع علوم انسانی
- لینک پایگاه مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی