خانواده در قرآن
خانواده به عنوان نـهادی تأثیرگذار در جهت تعلیم و تـربیت انـسان، در سال‌های اخیر با شکل‌های جدیدی مواجه شده که ارائه تعریفی ثابت از آن ضروری است. از سویی بسیاری بر این عقیده‌اند که با شکل‌‌گیری نهادهایی هم چون مدرسه، کارکردهای تربیتی خانواده توسط سایر نهادها صورت مـی‌‌گیرد و همین امر جایگاه و منزلت خانواده را کاهش می‌‌دهد. این در‌حالی است که خانواده نقش‌‌هایی دارد که نهادهای دیگر نمی‌‌تواند عهده‌دار آن ها باشد و نمی‌‌تواند جایگزین خانواده شوند. از این رو، مقاله حاضر با هدف شناسایی تـعریف و کـارکردهای تربیتی خانواده از منظر قرآن و روایات تدوین شد.
روش بررسی در این تحقق، مطالعه اسنادی بوده و در شناسایی معنای خانواده از معناشناسی و در شناسایی کارکرد تربیتی خانواده از روش تحلیلی بهره‌گرفته شده است. یافته‌‌های پژوهش نشان می‌‌دهد کـه بـر اساس آیات و روایات، خانواده متشکل از پیوند شرعی میان زن و مرد، فرزندان آن‌ها و خویشاندی نسبی و سببی است. بر اساس همین منابع، خانواده دارای کارکردهایی است که در تربیت اخلاقی و تعلیم اعضای خانواده مـؤثر اسـت.
هم چنین به وجود محبت و مودت میان اعضای خانواده، استمرار ارتباط میان والدین و فرزندان و نوع ارتباط میان خانواده و فرزندان به گونه‌ای است که مشکلات و کاستی‌‌های ناشی از آموزش‌‌های مدرسه را برطرف کـند. از سـویی بـه دلیل انجام عملی بسیاری از مـوارد اخـلاقی و دیـنی توسط خانواده، تأثیرگذاری آن‌ها بر فرزندان بیش از مدرسه خواهد بود. در مجموع خانواده کارکردهای تعلیمی و تربیتی اخلاقی و دینی برای اعضای خود دارد کـه مـدرسه نـمی‌تواند جایگزین آن باشد.
 | |
| الگوی جعبه اطلاعات مقالات | |
|---|---|
| نویسندگان | محمدرضا شاهرودی؛ زهرا فیضی؛ زهرا باقری |
| عنوان مقاله | خانواده و کارکرد تربیتی آن در قرآن و روایات |
| نام مجله | مجله پژوهش های میان رشته‌ای قرآن کریم |
| سال چاپ | پاییز و زمستان 1396، سال هشتم |
| شماره مجله | شماره دوم، صفحات 7 تا 16 |
| امتیاز مقاله | علمی - پژوهشی |
تعریف خانواده در قـرآن و روایات
در سال‌های اخـیر شـکل‌های گوناگونی از خانواده به وجود آمده که لزوم تعریف دقیق از خانواده در دیدگاه‌های متفاوت را بیشتر نمایان می‌سازد. از منظر قرآن و روایات، خانواده و اعضای تشکیل دهنده آن مشخص است. در ایـن مـنابع خانواده گروه کوچک اجـتماعی اسـت که پیوند میان زن و مرد در آن بر اساس پاکیزگی و شرع است و در دایره عضویت آن فرزندان حاصل از این پیوند نیز قرار می‌گیرند.
کـارکرد تـربیتی خانواده در قرآن و روایات
یکی از وظایف اساسی خانواده علاوه بر دنیا آوردن فرزندان، توجه بـه مـسائل تربیتی آن‌هاست. نویسنده در این یخش از مقاله، به بیان تربیت اخلاقی و دینی خانواده و نیز تعلیم اخلاقی خانواده می‌پردازد.
تربیت اخلاقی و دینی خانواده
خانواده، کانون و نهادی است کـه بـرای اعضای آن تربیت و پرورش را به همراه دارد و مـی‌توان آن را در دو دسـته تربیت بـرای زوجـین و تـربیت کودکان تقسیم بندی کـرد:
ازدواج از نظر اسلام وسیله‌ای برای پاک دامنی و پاک دامن زیستن و عاملی برای حـفظ پاکـدامنی و کسب اخلاق نیک است. رسول خـدا (ص) بـه زیـد بن حـارثه فـرمودند: ازدواج کن تا پاک دامـن بـاشی و در سخنی دیگر، فرمودند: مردان را زن دهید تا خدا اخلاقشان را نیکو، ارزاق‌شان را وسیع و جوانمردی‌شان را زیاد گرداند. در روایـتی دیـگر، به زنی که گفته بود، دیگر ازدواج نـخواهم کـرد، فـرمودند: «ازدواج بـرای حـفظ عـفاف لازم است». در نتیجه ازدواج و تشکیل خانواده، در رشد و تربیت اخلاقی زوجین مؤثر است.
- تربیت اخلاقی کودک و فرزندان در خانواده:
خانواده اوّلین محیط برای تربیت کودک است. فضایل اخلاقی در این مـحیط رشد می‌کند و سنگ بنای اخلاق انسان در خانواده نهاده می‌شود. در قرآن آیات [۱] بسیاری آمده که تأکید بر ارائه مسائل اخلاق از طرف خانواده به اعضای خود است.
آموزش اهمیت صبر و انتقال آن به عنوان عاملی در برخورد با مشکلات و مصائب زنـدگی و تـربیت فرزندانی صبور[۲]، هـم چنین ایـمان داشتن به خدای بزرگ، برپایی نماز و برپایی امر به معروف و نهی از منکر[۳]، برخورد صحیح و دوری از تکبر، معتدلانه راه رفتن، غرور نداشتن، به آرامی سخن گفتن و تقوا پیشه کردن [۴]، همگی از مـواردی اسـت که در این سوره لقمان به فرزندش آموزش داده است.
آموزش تعالیم و مفاهیم دینی توسط خانواده خصوصاً والدین، در روایـات نـیز مورد تأکید قرار گرفته است. اهـمیت آمـوزش تعالیم دینی و انتقال این مفاهیم از سوی خانواده به فرزندان به آن میزان است، که اگر والدین و خانواده این آموزش را ترک کنند، کیفر خواهند دید.
تعلیم و تربیت در خانواده طی مراحلی انجام می‌شود. همان طور که از پیـامبر(ص) و ائمـه(ع) از مـجموع روایات میتوان دریافت که والدین باید به کودک خود از سـه سالگی ذکر «لااله الا الله» و از چهار سالگی ذکر «محمد رسول الله» را بیاموزند. هم چنین در پنج سالگی او را به قبله متوجه کنند و از شش سـالگی سـجده و رکـوع را به او یاد دهند. از هفت سالگی نیز شیوه وضو گرفتن به کـودک نـشان دهند و او را به نماز گزاردن امر کنند. البته نباید نقش زمان و مکان را در القای این آموزه‌های دینی نادیده گـرفت.
تعلیم اخلاقی خانواده
خانواده اولین محیط برای تعلیم اعضای آن اسـت. انسان موجود اجتماعی است که رشد، شکوفایی و تکامل او در گرو ارتباط بـا دیـگران و سـختی‌ها و مشکلات این مسیر است. پیوند میان زن و شوهر چیزی جز پیوند دوستی پیراسته از هر انگیزه دیگر نیست.
در قرآن آمده است که زن و مردی کـه بـا پیمان و میثاق غلیظ با یکدیگر ارتباط برقرار کرده‌اند، همانند لباسی هستند کـه یـکدیگر را در تمام لحظات همراهی می‌کنند، معایب و نقص یکدیگر را می‌پوشانند و همزمان با آن، به رشد توانایی طرفین کمک مـی‌نمایند. [۵] عـلاوه بر این که نقص‌ها و معایب در خانواده برطرف می‌شود، کارکرد دیگری که در خانواده وجـود دارد، دسـت یافتن به ویژگی‌هایی است که تا قـبل از ازدواج وجـود نـداشته‌اند، نمونه آن، ایجاد حس احترام و اعتماد به نـفس در طـرفین است.
شناسایی جایگاه مدرسه در کارکرد تربیتی و جایگزینی آن به جای خانواده
کارکرد دارای تـقسیم بندی، کارکرد مثبت، منفی، کـژکارکرد، آشـکار و پنهان اسـت. کـارکرد پنـهان مواردی هستند که غیر عمدی و غـیر قـابل تشخیص هستند و اگر هم قابل تشخیص باشند به عنوان کارکردهای فرعی تـلقی مـی‌‌‌شوند. در خصوص مدارس که به عنوان نـهادی مؤثر در تربیت و رشد بـه شـمار می‌آیند، میتوان کارکردهای آشکار و پنـهان آن را مـطرح کرد. تلاش مدرسه، مسئولان و اولیـای آن، ایـن است که کارکردهای مزبور را تا حـد مـناسب در فرزندان ایـفا کـنند.
در زمینه تربیتی اخلاقی در مدارس ممکن است مواد ارائه دهنده به دانش‌آموزان بـا موانع و مسائلی روبرو باشد (مانند در حد حرف باقی ماندن از سوی معلم و تناقض در رفتار متعلمین، عدم پاسخگویی به سوالات دانش‌آموزان در این زمینه، برخورد نامناسب معلم در حیطه تربیتی و اخلاقی با دانش‌آموز و...).
در ایـن حـالت مدارس از نقش تربیتی که برای دانش‌آموزان ترسیم کرده‌اند، باز مانده و راه را به بیراهه طی کنند. در این حالت اگر تنها مدرسه متولی دانش‌آموز باشد، اتلاف در عمر فرد و نیروهای مؤثر جـامعه را بـه دنبال خواهد داشت. در این مواقع خانواده با حضوری دیگر و با وجود مودتی که در میان اعضایش ایجاد می‌کند، از بروز بسیاری از مسائل منفی تربیتی مـی‌تواند جـلوگیری به عمل آورد.
کلیدواژه‌ها
خانواده، تربیت، تعلیم، قرآن، روایـات.