رویکرد زنان در مشروطه
رویکرد زنان در مشروطه؛ گامی در جهت تجددخواهی
در تحلیل رویکرد متجددانه ی زنان در دوره ی مشروطیت، باید توجه کرد که زنان بـرای اولـین بـار اقـداماتی بـرای بهبـود جایگاه خود در جامعه را در این دوران انجام دادند و نقش آنـان در امـور اجتمـاعی و سیاسی به روشنی دیده شد. در ایـن دوره، زنان به طور ویـژه تجلی یافتند. ایـن مقالـه در صدد است تا بیان کند که چگونه زن در این دوره جـلوهای خاص پیدا کرد و تـا چــه اندازه توانسـت خـود را در فضـای سیاسـی و اجتمـاعی آن دوره مطرح نماید. این تجلی در قالب گفتمان زنان مطرح میشـود. نویسنده در این مقاله ابتدا به وضعیت زنان در دوران قاجار میپردازد و پس از تحلیل دیرینه شناسانه گفتمان زنان و نقش رویارویی غرب با ایران در صورت بندی موضوعات، گفتمان مقاومت زنان و صورت بندی مفاهیم و استراتژیها را بیان میکند. از تحليل ديرينه شناختي گفتمان زنان واضح می گردد کـه آن چـه در اين دوران به وسیله زنان مطرح شده، به صورت نقد گـزارههـاي گفتمـان سنتي زمان قاجار بوده است. زنان فـعال اين دوره خواهان دسـتيابي به حقوق زنان به عنوان نيمي از جامعه بودند. مقاومت زنان همانند يک گفتمان، می خواهد تفکـر اجتمـاعي مردان و زنان را تغييـر دهد و خرده گفتمـانهـايي را نيـز در درون خـود دارد. ايـن خـرده گفتمـانهــا به دنبال توليد گزارههايي میباشند کـه نظـم گفتمـاني مردسالار را بـا چالش مواجه نمایند.
نگاهی به وضعیت زنان در دوره قاجار
در عصر قاجار همسر و مادر بودن مهمترین نقش زنان به شمار میرفت و مفهوم فردیت در این فضا جایگاهی نداشت. زن و مرد در جامعه از یکدیگر جدا بودند. زنان از نظر حقوقی وضعیت خوبی نداشتند. تصورات حقارت آمیز در مورد ضعف و ناتوانی زنان، بیسوادی و محدودیتهای بسیار آنان در ارتباط با فضای اجتماعی به اندازهای بود که آنان موجودی مستقل و با نام و نشان معین نبودند.[۱] انقلاب مشروطه و گشایش فضای سیاسی کشور فرصت مناسبی برای زنان ایجاد کرد تا محیط خانگی خود را ترک کنند و به خیابانها بروند و با شرکت در انتخابات و راهپیماییها و تشکیل انجمنها و مجلات توانستند برای نخستین بار خود را در کنار مردان مطرح کنند و از این طریق، حقوق انسانی خود را خواستار شوند.
تحلیل دیرینه شناسانه گفتمان زنان
در دوره مشروطیت به دنبال تغییرات سیاسی و اجتماعی به ویژه تلاش برای شکلگیری پارلمان و باز شدن نسبی فضای سیاسی و اجتماعی جامعه و با اطلاعاتی که برخی از فعالان ارائه میدادند اندیشههای جدیدی مطرح شدند و تفکرات جدیدی نیز درباره زنان در قالب خرده گفتمان هایی شکل گرفتند. در این دوران جنبشهای گستردهای نیز از سوی زنان در کشورهای مختلف در حال شکلگیری بودند. این عوامل به پیگیری تلاشهای نوگرایانه برای تغییر موقعیت زنان توسط برخی از زنان تجددگرا در ایران منجر شد.
بعد از جنبش مشروطیت یکی از موضوعات قالب در گفتمان مقاومت زنان، نقد سیاست و عملکرد وکلای ملت و حساسیت به اوضاع مملکت بود. مقاله برخی از نوشتههای زنان را در موضوع گفتمانی مقاومت زنان و گزارههای آن را بیان میکند.[۲]
نقش رویارویی غرب با ایران در صورت بندی موضوعات
گروههایی از اندیشمندان و دولتمردان این دوره از جنبههایی از افکار ترقی خواهانه غرب و جلوههایی از مظاهر پیشرفت علوم و فنون در آن سرزمین آگاهیهای به دست آوردند و آن را با وضعیت پریشان آن روز جامعه ایران مقایسه کردند و تلاشهایی تجددگرایانه انجام دادند؛ از جمله این که خواهان ورود زنان به اجتماع بزرگتر بودند. هرچند در گفتمان زنان به طور مبالغهآمیز وضعیت زنان بیان میشد و موضوعاتی که در گفتمان زنان مطرح می شد بیشتر نتیجه مقایسه وضعیت زنان ایرانی و اروپایی بود.[۳]
- نقش خانواده و پایگاه اجتماعی سوژه ها در شکل گیری موضوعات:
در مراحل اولیه شکلگیری گفتمان مقاومت و در جریان جنبش هایی مانند جنبش نان و جنبش تنباکو، زنان از همه طبقات و پایگاه های اجتماعی وارد صحنه شدند و از مشروطه خواهان حمایت کردند. در این مرحله از مقاومت زنان موضوعاتی چون وطن پرستی و مبارزه با استبداد وارد متن گفتمان شدند. اما با پیروزی انقلاب مشروطه تودههای زنان به اندرونیهای خود بازگشتند و دیدگاه سنتی خود را در مورد وضعیت خود در ذهن پروراندند و تنها عده کمی از زنان مشروطه خواه طرفدار حقوق زنان و مقاومت در برابر گفتمان سنتی در مورد زنان بودند.[۴]
وجه بیانی گفتمان مقاومت زنان و صورت بندی مفاهیم و استراتژی ها
زنان در انقلاب مشروطیت پس از ورود به عرصههای اجتماعی و سیاسی و احساس مسئولیت در مورد وضعیت جامعه، از دیدگاه های مردانه حاکم بر جامعه انتقاد کردند. زن در گفتمان مقاومت درباره وضعیت خود بحث میکند، خود را مورد ارزیابی قرار میدهد و در نتیجه تغییرات ساختاری در جامعه این خودبسندگی را پیدا میکند که از موضع شناسا به جایگاه خود در اجتماع بیندیشد. مهم ترین گزاره هایی که این تشکل گفتمانی را شکل دادند عبارتند از:
- دخالت زنان در سیاست
- لزوم علم آموزی و تحصیل دختران
- مخالفت با رفتارهای نامناسب در مورد ازدواج
- مورد توجه قرار گرفتن حجاب زنان
- لزوم ورود زنان به صحنه های اقتصادی
- مناسبات بین گزارهها
نویسنده در قسمت استراتژی ها، به دو عنوان زیر اشاره کرده است:
- عناصر متناقض در گفتمان زنان
- زیرگروه های گفتمان
در گفتمان مقاومت زنان، دو خرده گفتمان «میانهرو» و «رادیکال» وجود دارد.
کلیدواژه
گفتمــان، تحلیــل گفتمــان، دیرینــه شناســی، مشروطیت، مقاومت،گفتمان زنان.