زنان سرپرست خانوار
مقدمه
یكی از مهم‌ترین معضلات اجتماعی، پدیده زنان سرپرست خانوار می‌باشد. خانوارهای دارای سرپرست زن به خانوارهایی اطلاق می‌شود كه در آن مرد به طور دائمی حضور ندارد و زنان به دلیل فوت همسر، طلاق، مهاجرت، مفقودالاثر بودن، زندانی شدن، از كارافتادگی و اعتیاد همسر سرپرستی خانواده را برعهده می‌گیرد. در برخی خانوارها، دختران مجرد به دلایل مختلف، سرپرستی خانوار را به عهده می‌گیرند. زنان خودسرپرست نیز تحت عنوان خانوارهای تك‌نفره در سرشماری‌ها محسوب می‌شوند این گروه شامل دخترانی هستند كه یا ازدواج نكرده‌اند یا مطلقه‌اند و مستقل زندگی می‌كنند كه عمدتا شاغل‌ند یا در اثر فوت والدین از مستمری آنان استفاده می‌كنند.
امروزه پدیده خانوارهای «زن سرپرست» به دلایل مختلف در جهان رو به افزایش است. اغلب این خانوارها دارای مشكلات عدیده‌ای هستند، به گونه‌ای كه فزونی زنان سرپرست خانوار اخیراً به صورت معضلی اجتماعی مطرح می‌شود. این گروه از زنان اغلب با عوامل آسیب‌زایی همچون تبعیضات فرهنگی، ضعف دسترسی به فرصت‌های شغلی، بیسوادی یا كم‌سوادی، نداشتن درآمد مستمر و مشكلات روحی و روانی مواجه می‌باشند كه در صورت فقدان حمایت‌های همه‌جانبه هزینه‌های آسیب‌زایی را به جامعه تحمیل خواهند نمود. لذا نقش نهادهای دولتی در نظام اسلامی در ساماندهی این گروه حائز اهمیت می‌باشد. دو نهاد حمایتی از زنان سرپرست خانوار حمایت می‌كنند كه عبارتند از كمیته امداد امام خمینی (ره) و سازمان بهزیستی. اخیراً تلاش شده تا حمایت‌ها تبدیل به توانمندسازی زنان شود.
وضعیت‌شناسی زنان سرپرست خانوار در ایران
امروز 4 میلیون زن سرپرست خانوار در ایران وجود دارد. در یك سال گذشته عده زیادی از زنان به علت مرگ همسر ناشی از كرونا، بیوه و تنها شده‌اند. مصائب 4 میلیون زن سرپرست خانوار تبدیل به یكی از مهم‌ترین معضلات اجتماعی شده است. آمارهای به دست آمده نشان می‌دهد كه طی 10 سال گذشته تعداد خانوارهای سرپرست زن نسبت به مردان، 58 درصد افزایش داشته است.
مشکلات زنان سرپرست خانوار
یكی از مهم‌ترین مشكلات زنان سرپرست خانوار، نداشتن مسكن و سقفی برای آرامش و امنیت است. یكی دیگر از مشكلات مهم آنها مسأله اشتغال و درآمد می‌باشد؛ كه متأسفانه بعد از شیوع كرونا، وضعیت اشتغال بیش از پیش وخیم‌تر شده است. یكی دیگر از مشكلات این زنان، وضعیت درمان و داروی آن‌هاست. بزرگ‌كردن فرزندان، بدون پدر و تربیت تحصیلی و اخلاقی آنها یكی دیگر از مهم‌ترین مسأله‌های آن‌هاست.
طبق یك بررسی علمی به عمل آمده «بررسی وضعیت سلامت جسمانی و روانی زنان سرپرست خانوار نشان می‌دهد كه آنها در مقایسه با سایر زنان از سلامت جسمانی و روانی كمتری برخوردارند و با انواع بیماری‌های روحی مانند اضطراب، پرخاشگری، افسردگی، انزواطلبی، وسواس و... دست و پنجه نرم می‌كنند. همچنین از دردهای جسمی زیادی رنج می‌برند كه منشأ آنها روحی و روانی است.»
قانون تأمین زنان و كودكان بی‌سرپرست: ماده 1- به پیروی از تعالیم عالیه اسلام در جهت حفظ شئون و حقوق اجتماعی زن و كودك بی‌سرپرست و زدودن آثار فقر از جامعه اسلامی و به منظور اجرای قسمتی از اصل بیست و یكم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، زنان و كودكان بی‌سرپرستی كه تحت پوشش قوانین حمایتی دیگری نیستند از حمایت‌های مقرر در این قانون بهره‌مند خواهند شد. مشمولان این قانون عبارتند از: زنان بیوه، زنانی كه به علت مفقودالاثر بودن یا از كارافتادگی همسر بدون سرپرست مانده‌اند، دختران مجرد و بدون سرپرست و كودكان بی‌سرپرست.
حمایت‌های موضوع این قانون
حمایت‌های موضوعی این قانون عبارتند از:
- حمایت‌های مالی شامل تهیه وسایل و امكانات خودكفایی یا مقرری نقدی و غیرنقدی به صورت نوبتی یا مستمر.
- حمایت‌های اجتماعی، فرهنگی شامل ارائه خدماتی نظیر خدمات آموزشی (تحصیلی)، تربیتی، كاریابی، آموزش حرفه و فن جهت ایجاد اشتغال، خدمات مشاوره‌ای و مددكاری جهت رفع مسائل و مشكلات زندگی مشمولان و به وجود آوردن زمینه ازدواج و تشكیل خانواده.
- نگهداری روزانه یا شبانه‌روزی كودكان و زنان سالمند بی‌سرپرست در واحدهای بهزیستی یا واگذاری سرپرستی و نگهداری این گونه كودكان و زنان به افراد واجد شرایط.
به گزارش ایرنا، در سال 1398 تفاهم‌نامه سه جانبه بین معاونت زنان ریاست‌جمهوری به عنوان كارفرما، وزارت كار به عنوان ناظر و جهاد دانشگاهی به عنوان مجری، تحت عنوان توانمندسازی اقتصادی زنان سرپرست خانوار منعقد شد. امروزه اغلب كشورها برای دستیابی به توسعه پایدار، «توانمندسازی» را كارآمدترین روش یافته‌اند كه در برنامه چهارم توسعه جمهوری اسلامی ایران به خصوص در مورد اقشار آسیب‌پذیر، بدان اشاره شده است. زنان سرپرست خانوار، جزء اقشار آسیب‌پذیر به حساب می‌آیند. طرح توانمندسازی زنان سرپرست خانوار در دو سازمان بهزیستی و كمیته امداد امام خمینی (ره) به اجرا آمده است.
تحقیقات نشان می‌دهد كه اجرای برنامه‌های توانمندسازی همانگونه كه در سایر كشورها نتایج مثبتی به همراه داشته است، اجرای آن در مورد زنان سرپرست خانوار در ایران، نه تنها به اشتغال و افزایش سطح درآمد و ارتقای آنها به سطوح طبقاتی بالاتر اجتماعی اقتصادی جامعه منجر می‌شود، بلكه به كمك آموزش شغلی از وابستگی آنها به سازمانهای حمایتی كاسته شده و به لحاظ اقتصادی اجتماعی خود را همچون سایر افراد جامعه می‌بیند. علاوه بر این، اجرای طرح توانمندسازی روانی سبب شده است تا زنان سرپرست خانوار در حوزه‌های مختلف روانشناختی هم چون؛ خودكارآمدی، خودارزشمندی و عزت نفس، كنترل بر زندگی، قدرت تصمیم‌گیری، حل مسأله و افزایش سازگاری توانمند شوند، كه خود سرمایه‌ای پایان‌ناپذیر است. بنابراین اجرای برنامه توانمندسازی نه تنها به اشتغال، افزایش سطح درآمد و كاهش وابستگی زنان سرپرست خانوار منتهی می‌شود بلكه توانایی آنها در حوزه‌های روانشناختی را نیز به دنبال دارد.
مطالبات و راهكارها
با بررسی وضعیت زنان سرپرست خانوار و نگاهی به قوانین حمایتی و طرح‌های حمایتی به این نتیجه می‌رسیم كه با وجود توجه و عنایت مسئولین نسبت به زنان سرپرست خانوار، همچنان از مشكلات و معضلات اقتصادی و اجتماعی رنج می‌برند. وضعیت كرونایی و وضعیت تورم مهارگسیخته در كشور به این وضعیت دامن می‌زند كه توجه مضاعف مسئولین و عملكرد قاطع آنها را می‌طلبد. مهم‌ترین مسائل زنان سرپرست خانوار را در ذیل تیتروار مطرح می‌كنیم.
- تأمین سلامت جسمی و روحی زنان سرپرست خانوار با ارائه مشاوره‌های رایگان؛
- تأمین مالی و كمك‌های اقتصادی و معیشتی؛
- آموزش مهارت‌های زندگی به زنان سرپرست خانوار؛
- تأمین بیمه، درمان و دارو؛
- آموزش مهارت‌های زندگی (همسرداری و روحیه كار...) و نكات اخلاقی و تربیتی به مردان در زندان.
- اعطای سهمیه اشتغال به زنان سرپرست خانوار و فرزندانشان.
- بودجه سازمانهای متولّی امور زنان سرپرست خانوار با توجه به افزایش طلاق و جرائم و آسیب‌های اجتماعی و با توجه به افزایش زنان بیوه ناشی از مرگ همسر به علت كرونا باید افزایش یابد.
- اعطای تسهیلات و وام بدون بهره برای كارآفرینی زنان سرپرست خانوار.
- راهكارهای تربیتی و فرهنگی برای تابوشكنیِ سنّت‌های غلط مانند عدم ازدواج زنان بیوه.
آیین نامه کارگروه ملی طرح جامع توانمندسازی زنان سرپرست خانوار
(موضوع بند ت ماده ۸۰ برنامه ششم توسعه کشور)
مقدمه
رشد جمعیت زنان سرپرست خانوار در دهة های اخیر، همراه با طیف وسیعی از مسائل و مشکلات ناظر بر موضوعات اقتصادی، اجتماعی، سلامت و مهارتی، توجه بسیاری از سیاستگذاران و برنامه ریزان را به این گروه جمعیتی ، معطوف داشته است. در نظام بودجه ریزی و قانون گذاری کشور و در تدوین برنامه‌های پنج ساله توسعه، این گروه از زنان همواره مورد توجه بوده‌اند. اگرچه در سه برنامه اول توسعه، توجه به آنان جزو سیاست‌های اصلی نظام برنامه‌ریزی به شمار نمی‌آمد و عمدتاً به شکل حاشیه‌ای و تکمیلی در برنامه‌ها مورد ملاحظه قرار گرفته بودند ، اما از برنامه چهارم توسعه به بعد رویکرد حمایتی معطوف به این گروه از زنان قوت گرفت.
در برنامه پنجم توسعه ، و در قالب ماده ۲۳۰ " توجه به ابعاد معیشتی و اشتغال زنان سرپرست خانوار " به عنوان یکی از محورهای ۱۴ گانه این ماده مورد تاکید واقع شد. ضمن این که این گروه از زنان همواره مورد توجه سازمان‌هایی همچون بهزیستی و کمیته امداد امام خمینی(ره) بوده و این سازمانها عمدتا با نگاه حمایتی، مسئولیت سازمانی خود را در این عرصه به انجام رسانده و در نظام بودجه بندی و برنامه‌ریزی خود، آنان را به عنوان یکی از اصلی‌ترین گروه‌های هدف در نظر می‌گرفتند. .به طوری که در سالهای اخیر تغییر رویکرد این سازمانها از حمایتی به توانمند سازی ، توانست اثرات درخور توجه و شایسته ای را در خروج از چرخه فقر برای این گروه از زنان رقم بزند و تعداد قابل توجهی از آنان را در دستیابی به اشتغال پایدار، توانمندی خروج از فقر و وابستگی یاری دهد.
اما در حال حاضر، سرعت رشد جمعیت زنان سرپرست خانوار به دلایل مختلف جمعیت‌شناختی و اجتماعی نظیر افزایش مرگ و میر جاده‌ای مردان و همچنین بالا رفتن نرخ طلاق در سالهای اخیر، سرعت رشد جمعیت زنان سرپرست خانوار متناسب با ارائه خدمات گوناگون حمایتی، آموزشی، مددکاری، بهداشتی و ... به این زنان نبوده و لاجرم طیف وسیعی از آنان هنوز نیازمند توجه می‌باشند. لذا ضرورت اقدامات دولتی به منظور توانمندسازی و خروج از چرخه فقر و نابسامانی های اجتماعی برای آنان بیش از پیش احساس می‌شود.
اکنون در برنامه ششم توسعه کشور ، برای اولین بار موضوع "طرح جامع توانمندسازی زنان سرپرست خانوار" در بند ت ماده ۸۰ مورد تصریح و تاکید قرار گرفته و مسئولیت تدوین و اجرای آن بر عهده معاونت امور زنان و خانواده ریاست جمهوری گذاشته شده است. این در حالی است که مجلس شورای اسلامی نیز مساعدت و همکاری شایسته ای را در تخصیص بودجه در سال اول برنامه اعمال داشته است . در این راستا معاونت امور زنان و خانواده نیز بنا بر مسئولیت قانونی و سازمانی خود اقدام به راه اندازی کارگروه ملی " طرح جامع توانمند سازی زنان سرپرست خانوار" ذیل بند ت ماده ۸۰ قانون برنامه ششم توسعه به شرح آیین نامه پیوست می‌نماید.
بند ت ماده ۸۰ قانون برنامه ششم توسعه کشور
تهیه و اجرای کامل طرح جامع توانمندسازی زنان سرپرست خانوار طبق قوانین و مصوبات شورای اجتماعی تا پایان اجرای قانون برنامه توسط ریاست جمهوری (معاونت امور زنان) با همکاری وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی و سایر نهادهای ذیربط و تایید برنامه مذکور در هیات وزیران و تصویب در مجلس شورای اسلامی و نظارت بر اجرایی شدن آن.
کلیات
در تقسیم بندی های سازمانی ، زنان سرپرست خانوار به چهار دسته تقسیم می‌شوند:
- زنان همسر فوت کرده
- زنان مطلقه
- زنان دارای همسر که به هر دلیل مسئولیت تامین معاش خانواده آنها به عهده خودشان می‌باشد. ( دلایلی نظیر زندانی بودن همسر ، از کار افتادگی ، معلولیت و ...)
- دختران مجردی که به سن تجرد قطعی رسیده‌اند.
در این آیین نامه منظور از زنان سرپرست خانوار ، زنانی هستند که در طیف چهارگانه مذکور قرار داشته، نیازمند و متقاضی دریافت خدمات مبتنی بر توانمند سازی می‌باشند.
ماده ۱- هدف از تشکیل کارگروه
- همکاری، هم افزایی و تشریک مساعی بخش دولتی و سازمانهای مردم نهاد به منظور توانمند سازی جامع زنان سرپرست خانوار در جهت اجرایی شدن بند ت ماده ۸۰ قانون برنامه ششم توسعه.
- بازشناسی، بازبینی و اقدام در جهت رفع خلاها و کاستیهای سیاستها و برنامه های موجود دستگاه‌ها در جهت کمک به مرتفع شدن مشکلات زنان سرپرست خانوار، توانمندسازی در محورهای شش گانه اشتغال و کارآفرینی، اجتماعی و فرهنگی، حقوقی، سلامت، اطلاعات و فناوری، رفاه و تامین اجتماعی.
- تلاش در جهت توسعه اقدامات و پوشش کامل زنان سرپرست خانوار نیازمند و متقاضی در ابعاد شش‌گانه و قرار گرفتن ذیل چتر طرح جامع توانمندسازی. و ...
نویسنده: دکتر فاطمه عطارد