زن در ادیان شرقی
زن در ادیان شرقی چه جایگاهی دارد؟ در کنار برخی نگاه‌های مثبت به زن، در اغلب ادیان شرقی می‌توان از نگاه تنقیصی به زن بودن، اختصاص کمال و امکان رهاشدگی از چرخه سمساره به جنس مذکر و لزوم تبدیل زن به مرد در حیات بعدی برای نجات یابی، فرودست شماری زن نسبت به مرد و برترشماری پسر نسبت به دختر، تناسب بیشتر مرد بودن با زندگی رهروی به عنوان زندگی آرمانی بسیاری از گرایش‌های دینی شرقی، وضعیت اسف بار زنان بیوه و بدیمن دانستن آنان، چالش های ازدواج مجدد زنان، محروم سازی زنان از حضور در معابد و مناصب دینی، نوع مجازات‌های در نظر گرفته شده برای زنان و نیز نحوه نگاه به دوران عادت ماهانه زنانه، انتقاد و گلایه کرد. در نگاهی به گزاره‌های مثبت و منفی درباره زن در ادیان شرقی، به نظر می‌رسد می‌توان به طیف بندی دیدگاه‌ها به این شرح قائل شد:
دیدگاه اول
در دیدگاه نخست، زن نه تنها موجودی پست و حقیر و مترادف با ضعف و ناتوانی نیست، بلکه از او به عنوان مظهر قدرت الهی یاد می‌شود و گویی زن منزلتی برتر از مرد دارد؛ به عنوان مثال، شکتی که خدابانوی هندو و نمود جنس مؤنث در عالم هستی است.
در زبان سنسکریت به معنای نیرو و قدرت است. همچنین وجود الهه‌های هندو، حاکی از جایگاه ممتاز زن در این آیین هستند و پرستش جنس مؤنث نشانه منزلت اوست. این دیدگاه را نمی‌توان رویکرد غالب ادیان شرقی دانست.
دیدگاه دوم
در دیدگاه دوم، زن در جایگاهی فرودست تر از مرد قرار دارد و کمال زن در خدمت گزاری به مرد [پانویس ۱]و تبعیت از او تصویر شده است. زن به مثابه ابزاری در دست اهریمنان، اغواگر ابدی مرد، مانع تعالی معنوی، موجودی وسوسه گر و شیطانی و دام بلای مرد معرفی شده است؛
تا آنجا که مرد برای رسیدن به کمال، در کل زندگی یا در یک برهه خاص از آن باید رهروی و تجرد گزیند و از زن دوری کند؛ چنان که در منوسمرتی (از متون مقدس هندو) زنان ملزم شده اند شب و روز مطیع و فرمان بردار مردی از خویشان خود باشند؛ در کودکی در قیمومیت پدرند؛ در جوانی، مطیع شوهر؛ و در پیری و بیوگی، مطیع پسر بزرگ.
تأکید شده که زن هیچ گاه شایستگی مستقل بودن را ندارد و همیشه باید تابع یک مرد باشد.[۱] البته در این متن، روابط زن و مرد به گونه‌ای ترسیم شده که میان فقدان استقلال زن با لزوم احترام به او منافاتی نباشد. در فرازهای 55-59 این متن آمده:
اگر خوشبختی و اکرام می خواهید، زنان باید مورد تکریم قرار گیرند و توسط پدر، برادر شوهر و شوهر خواهرشان زینت شوند. هر کجا زنان مورد احترام باشند، خدایان به آنان لطف می‌کنند و هر کجا به زنان بی حرمتی شود، مناسک دینی پاداشی ندارد.
خانواده هایی که زنان در آن غمگین باشند، نابود می‌شوند و خانواده‌هایی که زنان در آن شادند، رونق می‌یابند. خانواده‌هایی که زنان آن به طور شایسته تکریم نشوند، نفرین، آنان را فراخواهد گرفت.
بنابراین مردان اگر تکریم می خواهند، زنان خود را با همراهی در جشن‌ها و زیور آلات و لباس و خوراکی های دل چسب همراهی کنند. در این رویکرد به تکریم زن و احترام به او دعوت شده، اما قوانینی همچون رسم ستی [پانویس ۲] و فقدان استقلال زن و لزوم تبعیت او از جنس مذکر، چه در معبد و چه در طریقت رهروی، به افول جایگاه و منزلت زن منجر شده است. به نظر می‌رسد این رویکرد در تاریخ حیات ادیان شرقی پررنگ بوده است.
دیدگاه سوم
در دیدگاه سوم که بیشتر در متون بهکتی [پانویس ۳] هندو و رویکردهای معاصر در آیین های بودا و زرتشت یافت می‌شود، بر برابری زن و مرد تأکید می‌شود. در این طیف، زن نه برتر از مرد و نه فرودست تر از او، بلکه هم ردیف مرد در کمال یابی معنوی است و جنسیتش تأثیری در ارزش و منزلت معنوی او و نیل به کمال ندارد.
این دیدگاه، زن را یار و همکار مرد در تمام کارهایش می‌داند و تلاش دارد خوانشی مثبت و برابری جویانه از متون دینی درباه زن ارائه دهد؛ مثلا با آنکه در کتاب مقدس ریگ وده، ارجحیت با پسران است، برخی فرازهای آن [پانویس ۴]، نشان دهنده برابری زن و مرد است.
همچنین در اوپه نیشدها می‌خوانیم که زن و مرد نیمه های برابری هستند که هر یک، دیگری را کامل می‌کند. رهبران دینی آیین‌های بودا، سیک و زرتشت نیز در برهه‌های گذشته، برای رفع فرودستی از زنان تلاش وافری کرده اند و به ارتقای موقعیت زنان یاری رسانده‌اند؛ آنان در قرن حاضر از برابری زن و مرد در نایل شدن به حقیقت و سعادت سخن می‌گویند و بیش از اغلب ادیان شرقی دیگر، از نفی تفاوت‌های میان دو جنس و هم نوایی با فمینیسم دفاع می‌کنند.
البته این بدان معنا نیست که در مسیر تاریخی این آیین‌ها، همیشه جایگاه زن و مرد یکسان بوده، یا انتظار آنها از هر دو جنس، اعمال مذهبی مشابه بوده باشد؛ در بعضی از متون این ادیان، نگرش کاملا منفی به زن مشاهده می‌شود و حتی آشکارا، احساس زن گریزی یا تنفر از زن القا می‌گردد. از سوی دیگر، به نظر می‌رسد نگاه های زهدگرا و ریاضت محور بودایی در کارآمدی خانواده در این دین، تأثیر منفی بر جای گذاشته است.
یادداشت
پانویس
- ↑ manu, Ix, 3
منابع
- غلامی، علی، حاج‌اسماعیلی، سمیه، زن و خانواده در ادیان با رویکرد تطبیقی، قم، انتشارات جامعة‌الزهرا، 1399ش.