زن و خطابات قرآنی

بیان شبهه

در قرآن غالب آیات و عموم خطابات با لفظ و ضمایر مذکر آمده است و موجب ایجاد شبهه مبنی بر ترجیح مرد بر زن در خطاب الهی گردیده است. در این مقاله این مساله را بررسی می‌کنیم.

هر زبانى، داراى ضوابط، قواعد و دستورات خاصى است. يكى از قواعد ادبى زبان عربى، كاربرد ضمير و صفات مذكّر و مؤّنث است كه داراى سه حالت است:

الف. اگر گفت‏ وگو فقط درباره مردان باشد، صيغه «مذكّر» به كار مى‌رود. ب. اگر سخن فقط درباره زنان باشد، صيغه «مؤّنث» به كار مى‌‏رود. ج. اگر طرف محاوره هم مردان باشد و هم زنان، از صيغه «مذكّر» استفاده مى‏‌شود و اين به جهت «قاعده تغليب» در ادبيات است.

انواع خطابات قرآنی

با توجّه به اين مقدّمه، انواع خطابات قرآنى در مورد زن و مرد به شرح زير قابل تبيين است:

• 1. در مواردى قرآن كريم با صراحت زن و مرد را در كنار يكديگر مورد خطاب قرار مى‌‏دهد:

«أَنّى لا أُضيعُ عَمَلَ عامِلٍ مِنْكُمْ مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثى» ؛

«من عمل هيچ عمل‌كننده‌اى از شما را، زن باشد يا مرد، ضايع نخواهم كرد».

«مَنْ عَمِلَ صالِحًا مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثى وَ هُوَ مُؤمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَياةً طَيِّبَةً وَ لَنَجْزِيَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ ما كانُوا يَعْمَلُونَ» ؛

«هر كس كار شايسته‌‏اى انجام دهد، خواه مرد باشد يا زن، در حالى كه مؤمن است، او را به حياتى پاك زنده مى‌‏داريم؛ و پاداش آنان را به بهترين اعمالى كه انجام مى‌‏دادند، خواهيم داد».

«إِنَّ الْمُسْلِمينَ وَ الْمُسْلِماتِ وَ الْمُؤمِنينَ وَ الْمُؤمِناتِ وَ الْقانِتينَ وَ الْقانِتاتِ وَ الصّادِقينَ وَ الصّادِقاتِ وَ الصّابِرينَ وَ الصّابِراتِ وَ الْخاشِعينَ وَ الْخاشِعاتِ وَ الْمُتَصَدِّقينَ وَ الْمُتَصَدِّقاتِ وَ الصّائِمينَ وَ الصّائِماتِ وَ الْحافِظينَ فُرُوجَهُمْ وَ الْحافِظاتِ وَ الذّاكِرينَ اللّهَ كَثيرًا وَ الذّاكِراتِ أَعَدَّ اللّهُ لَهُمْ مَغْفِرَةً وَ أَجْرًا عَظيمًا» ؛

«به يقين، مردان مسلمان و زنان مسلمان، مردان با ايمان و زنان باايمان، مردان مطيع فرمان خدا و زنان مطيع فرمان خدا، مردان راستگو و زنان راستگو، مردان صابر و شكيبا و زنان صابر و شكيبا، مردان با خشوع و زنان باخشوع، مردان انفاق‌كننده و زنان انفاق‌‏كننده، مردان روزه‌دار و زنان روزه‌دار، مردان پاكدامن و زنان پاكدامن و مردانى كه بسيار به ياد خدا هستند و زنانى كه بسيار ياد خدا مى‏‌كنند، خداوند براى همه آنان مغفرت و پاداش عظيمى فراهم ساخته است».

«قُلْ لِلْمُؤمِنينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ وَ يَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذلِكَ أَزْكى لَهُمْ إِنَّ اللّهَ خَبيرٌ بِما يَصْنَعُونَ. وَ قُلْ لِلْمُؤمِناتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصارِهِنَّ وَ يَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ» ؛ «به مؤنان بگو چشم ‏هاى خود ر (از نگاه به نامحرمان) فروگيرند، و عفاف خود را حفظ كنند؛ اين براى آنان پاكيزه‌تر است؛ خداوند از آنچه انجام مى‌‏دهيد آگاه است! و به آنان با ايمان بگو چشم‌هاى خود را (از نگاه هوس‏‌آلود) فروگيرند، و دامان خويش را حفظ كنند».

اين نوع خطابات براى اين است كه قرآن مى‏‌خواهد افكار جاهلى و قبل از اسلام را تخطئه كند؛ چون آنان بين زن و مرد فرق مى‌‏گذاشتند و فضايل را منحصر در مردان مى‏‌دانستند!! در حالى كه؛ «آنچه بايد كامل شود «روح» است و روح، نه مذكّر است و نه مؤّنث» .

برخى ديگر از بزرگان فرموده‏‌اند: «براى اينكه توهّم نشود تكليف مختص مردان است، هر دو صيغه مذكّر و مؤّنث استعمال شده است. و اصولاً در اين‏گونه موارد صيغه مؤّنث براى تأكيد و جلب توجّه به اين امر است كه مرد و زن، در حكم و تكليف مزبور هيچ فرقى با يكديگر ندارند» .

• 2. خطاب‏‌هايى كه فقط متوجّه مردان است؛ مانند آياتى كه نعمت‌هاى بهشتى و حورالعين را نصيب مردان پارسا و پرهيزگار دانسته است؛ مانند آيه شريفه:

«كَذلِكَ وَ زَوَّجْناهُمْ بِحُورٍ عينٍ» ؛ «اين چنين‏ اند بهشتيان؛ و آنها را با حورالعين تزويج مى‌‏كنيم».

و آيات ديگر كه طرف خطاب آنها فقط مردان است.

در توجيه اين‏گونه خطابات گفته شده است: از آنجايى كه هم در جامعه صدراسلام و هم در اجتماع مطلوب و آرمانى اسلام، حضور مردان در بيرون خانه بيشتر بوده و بايد باشد، به مراتب بيش از زنان در صحنه‌‏هاى اجتماعى حضور داشته و دارند، در نتيجه خطابات بيشتر در عمل و درواقع، متوجّه آنان است. اين مطلب بدان معنا نيست كه به مردان اصالت داده شده است و زنان اساساً به شمار نيامده بلكه علّت اصلى اين‏گونه خطاب‌‏ها، همين است كه مكالمه پيامبر صلى ‏الله ‏عليه‏ و ‏آله به عنوان رسول و واسطه در ابلاغ پيام به طور طبيعى بيشتر با مردان جامعه است.

• 3. خطاب‌هايى كه با صيغه مذكّر آمده اما مجموعه زنان و مردان را شامل شده است؛ مانند:

«وَ لْيَخْشَ الَّذينَ لَوْ تَرَكُوا مِنْ خَلْفِهِمْ ذُرّيَّةً ضِعافًا خافُوا عَلَيْهِمْ فَلْيَتَّقُوا اللّهَ وَ لْيَقُولُوا قَوْلاً سَديدًا» ؛

«كسانى كه اگر فرزندان ناتوانى از خود به يادگار گذارند، از آينده آنان مى‌ترسند، بايد [از ستم درباره يتيمان مردم ]بترسند! از [مخالفت ]خدا بپرهيزند و سخنى استوار بگويند».

«يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا...»؛

«اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد!...».

اين نوع خطاب، شامل مردان و زنان است، چنان كه در قوانين كشورى نيز واژه‌هاى «مردم»، «افراد جامعه»، «انسان‌ها» به كار مى‌رود و ضماير مذكر به آنها ارجاع مى‏‌شود. بدين جهت تاكنون كمتر شنيده شده است در زمان نزول آيه‌هاى قرآنى، زنى يا مردى اعتراض كرده باشد كه چرا قرآن فقط با مردان سخن مى‏‌گويد و به زنان اعتنايى ندارد يا كمتر اعتنا دارد، يا پرسيده باشد كه آيا فلان حكم الهى و امر و نهى قرآنى، مختص مردان است يا شامل زنان هم مى‌‏شود و همه مردم با فرهنگ عمومى و زبان عرفى خودشان درمى ‏يابند كه اين نوع خطاب‌‏ها شامل مردان و زنان مى‏‌باشد. گرچه بسيارى از آيه‌ها و جمله‌هاى قرآنى، با سياق‏‌هاى مذكّر بيان شده است؛ به همه آنان (چه مرد و چه زن) توجّه دارد.

آرى در عصر بعثت از پاره‌اى تفاوت‌‏هاى حقوقى و احكام متفاوت بين زن و مرد چنين توهّم شده بود كه مردان به لحاظ شخصيت بر زنان برترى دارند و زنان از پاره‌‏اى امتيازات محرومند و يكى از نشانه‏‌هاى آن را همين نحوه خطابات قرآنى مى‌‏دانستند چنانكه اسماء بنت عميس پس از بازگشت از حبشه، از همسران پيامبر صلى‏ الله عليه ‏و‏آله اين سؤال را پرسيد كه «هل فينا شى‏ءٌ من القرآن؟» و پس از شنيدن پاسخ منفى نزد پيامبر صلى ‏الله ‏عليه ‏و‏آله رفته و گفت: «ان النّساء لفى خيبةٍ و خسار»؛ «زنان محروم و زيان‏كارند»، رسول خدا صلى ‏الله ‏عليه ‏و‏آله فرمودند: «چرا؟» گفت: «لأنهنّ لايذكرن بخير كما يذكر الرجال» و همين تصور و گفت و شنود زمينه نزول آيه 35 سوره احزاب بود. و با صراحت لفظ مؤنّث در كنار مذكّر و از زنان مسلمان و مؤمن در كنار مردان ياد شد.

کمالات انسانی و همسانی زن و مرد در خطاب قرآن

قرآن، هرگاه از كمالات انسانى سخن مى‏‌گويد، زنان را همسان مردان مطرح مى‌كند:

«إِنَّ الْمُسْلِمِينَ وَ الْمُسْلِماتِ وَ الْمُؤمِنِينَ وَ الْمُؤمِناتِ وَ الْقانِتِينَ وَ الْقانِتاتِ وَ الصّادِقِينَ وَ الصّادِقاتِ وَ الصّابِرِينَ وَ الصّابِراتِ وَ الْخاشِعِينَ وَ الْخاشِعاتِ وَ الْمُتَصَدِّقِينَ وَ الْمُتَصَدِّقاتِ وَ الصّائِمِينَ وَ الصّائِماتِ وَ الْحافِظِينَ فُرُوجَهُمْ وَ الْحافِظاتِ وَ الذّاكِرِينَ اللّهَ كَثِيراً وَ الذّاكِراتِ أَعَدَّ اللّهُ لَهُمْ مَغْفِرَةً وَ أَجْراً عَظِيماً» ؛

«مردان و زنان مسلمان، و مردان و زنان باايمان، و مردان و زنان عبادت‌پيشه، و مردان و زنان راستگو، و مردان و زنان شكيبا، و مردان و زنان فروتن، و مردان و زنان صدقه‏‌دهنده و مردان و زنان روزه‏‌دار، و مردان و زنانى كه خدا را فراوان ياد مى‌كنند، خدا براى [همه ]آنان آمرزش و پاداشى بزرگ فراهم ساخته است».

اين آيه به طور آشكار، از آيات درخشان، مرتبط با موضوع زن و گوياى تساوى زن و مرد در پيمودن مدارج كمال است. مراحل مختلف كمال شامل: اسلام، ايمان، قنوت، صدق، صبر، خشوع، تصدّق، صوم، پاكدامنى و ذكر كثير، براى مرد و زن به طور يكسان مطرح است؛ و زن و مرد مى‏‌توانند اين مدارج را طى كرده و به شخصيت والاى انسانى دست يابند.

زمينه نزول آيه، اظهار نگرانى «اسماء بنت عميس» و بنا به روايتى اظهار نگرانى «امّ ‏سلمه» نسبت به نازل نشدن آياتى از قرآن در تمجيد از زنان مؤمن بوده است. وى اين امر را به رسول صلى ‏الله ‏عليه ‏و‏آله شكايت برد. سپس اين آيه با اعلان اينكه بهره‏‌مندى از مغفرت و پاداش الهى، منوط به كسب فضيلت‏‌هايى براى مؤمنان است، نازل شد.

در واقع اين آيه از زنان، در برخوردارى از منزلت مساوى با مردان در پيشگاه خداوند حمايت كرده است.

شأن نزول آيه نشان مى‌‏دهد، اعتراضاتى كه امروزه در ارتباط با نگرش متفاوت به زنان و مردان در زمينه مسايل گوناگون مطرح است، مسايل جديد و نوپايى نيست؛ بلكه اين ايرادهاى مغرضانه و يا شبهات صادقانه، از صدراسلام مطرح بوده كه در آيات و روايات منعكس است. به عقيده سيّد قطب، اين آيه، زن را هم رديف مرد آورده و او را در پيوند و ارتباط با خداوند، هم‏چنين در كسب كمالات، همسان مرد دانسته و اين در حقيقت اقدام عملىِ اسلام در جهت بالابردن ارزش زن و ارتقاى بينش جامعه نسبت به جايگاه زن مى‌باشد.

مرحوم علامه طباطبايى، ذيل آيه چنين اظهارنظر مى‌كند: «براساس اين آيه، اسلام معتقد است: زن و مرد در سايه اسلام و ايمان مى ‏توانند به كرامت شايسته خويش دست يابند؛ و از اين نظر ميان زن و مرد تفاوتى نيست» .

چنانكه ملاحظه شد اين آيه ده ويژگى سرنوشت‏‌ساز از معيارهاى ارزش را در ابعاد مختلفِ اعتقادى، اخلاقى و عملى بر شمرده و بر مشترك بودن اين معيارهاى كلّى تأكيد نموده است.

تفسير نمونه ضمن اينكه آيه را سخنى جامع و پُرمحتوا درباره همه زنان و مردان و صفات برجسته آنها دانسته‏‌اند، اوصاف مذكور در آيه را بدين‏سان دسته‌‏بندى كرده و آورده است:

«بخشى از اين اوصاف دهگانه از مراحل ايمان سخن مى‌‏گويد. قسمت ديگرى، پيرامون كنترل زبان و شكم و شهوت جنسى كه سه عامل سرنوشت‌‏ساز در زندگى و اخلاق انسان‌‏ها مى‌‏باشد، بحث مى‌‏كند و در بخش ديگرى از مسأله حمايت از محرومان و ايستادگى در برابر حوادث سخت و سنگين يعنى صبر، كه ريشه ايمان است؛ و سرانجام از عامل تداوم اين صفات يعنى ذكر پروردگار سخن به ميان مى‌آورد».

اين آيه در حقيقت نمونه‌‏اى از ديدگاه وسيع و كاركردهاى عميق فرهنگى اسلام در زمينه احياى كرامت انسانى زن است؛ در جامعه‌اى كه زن از ارزش چندانى برخوردار نبود.

خداوند و ضمایر مذکر

در پاسخ بيان چند نكته بايسته است: اينكه براى خداوند ضمير مذكّر به كار رفته است. مانند «قُلْ هُوَ اللّهُ أَحَدٌ»، بدين ‏جهت است كه از نظر ادبى، ضمير «هو» براى جنس مذكّر و براى موجودى كه نه مذكّر و نه مؤنّث است به كار مى‌‏رود اما ضمير «هى» تنها برای جنس مؤنّث و يا مؤنّث مجازى و لفظى به كار مى‏‌رود مانند آيات شريفه:

«فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِيَ الْمَأْوى» ؛

«همانا بهشت همان جايگاه است».

«وَ نَفْسٍ وَ ما سَوّاها» ؛

«سوگند به نفس و آنچه آن را درست كرد».

از اين رو ضمير «هو» در دو مورد به كار مى‌‏رود:

1. در مقابل «هى» و براى موجود مذكّر؛ چه حقيقى و چه مجازى.

2. به معناى جامع ميان مذكّر و مؤنّث و يا در موجودى كه جنسيت خاص مذكّر يا مؤنّث در آن لحاظ نشده است (مانند «اله») و يا اينكه هر دو جنس مذكّر و مؤنّث در آن لحاظ شده و مدنظر است. پس هنگام اطلاق «هو» بر خداوند، به هيچ وجه پرسش از مذكّر و مؤّنث بودن مرجع ضمير معنايى نخواهد داشت؛ زيرا او جسم ندارد؛ نه مذكّر است و نه مونث و نه چيز ديگرى شبيه به اين موارد «لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ». با اين حال قرآن مجيد به زبان مردم نازل شده است و مى ‏بايست كه قواعد ادبيات عرب در آن رعايت مى‏‌گرديد .

برخی خطابات جنسیتی قرآن

آیه مباهله

یکی از شبهات دیگری که در خصوص خطابات و زبان قرآن مطرح می گردد؛ این پرسش است که چرا در آيه مباهله «فَمَنْ حَاجَّكَ فيهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَكُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَكُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللّهِ عَلَى الْكاذِبينَ» به جاى كلمه فرزندان، پسران به كار رفته است؟

• يكم. «ابن و بنى» به فرزند پسر و «بنت» به فرزند دختر اطلاق مى‌‏شود؛ اما در زبان عربى، گاهى كه درباره گروهى از پسران و دختران صحبت به ميان مى‌آيد، لفظ «بنى» و «ابناء» در مورد مذكّر و مؤنث به كار مى‌‏رود. براى مثال تعبيراتى چون «بنى ‏آدم» و «بنى ‏اسرائيل» در مورد پسران آدم يا پسران اسرائيل نيست؛ بلكه در مورد فرزندان آنان است، اعم از پسر و دختر چنان كه سوره توبه آمده است:

«قُلْ إِنْ كانَ آباؤكُمْ وَ أَبْناؤكُمْ وَ إِخْوانُكُمْ وَ أَزْواجُكُمْ وَ عَشِيرَتُكُمْ وَ...» ؛

«بگو اگر پدران و فرزندان و برادران و همسران و طايفه شما و...».

همان‏گونه كه ملاحظه مى‌‏شود، چه بسا ممكن است منظور از «ابناؤکم» در آيه فقط پسران نباشند؛ بلكه علاوه بر پسران شامل دختران نيز بشود.

• دوم. ممكن است سؤل ديگرى مطرح شود و آن اينكه اگر «ابنائكم» در آيه 61 سوره «آل ‏عمران» اعم از پسران و دختران است، پس چرا فقط امام حسن و امام حسين عليهماالسلام همراه پيامبر صلى ‏الله‏ عليه ‏و‏آله بودند و آن حضرت دختران فاطمه عليهاالسلام را با خود نبرد؟

در پاسخ به اين پرسش بايد گفت: موضوع مباهله بود كه از اهميت ويژه‌اى برخوردار بود. از اين رو تمامى همراهان پيامبر صلى‏ الله‏ عليه‏ و‏آله در آن واقعه، معصوم بودند؛ چنان كه لفظ «نساءنا» نيز در آيه به صورت جمع آمده؛ اما از زنان فقط فاطمه عليهاالسلام حضور داشت و زنان پيامبر صلى ‏الله ‏عليه‏ و‏آله با وى نبودند.

البته در اين آيه لطايف ديگرى نيز در بيان فضيلت اهل‏بيت عصمت و طهارت وجود دارد كه براى فهم دقيق آنها، بايد به كتاب‏‌هاى تفسيرى مراجعه كرد.

آیه اخوت (برادری مومنان)

شبهه ای دیگر در خصوص زبان و خطاب قرآن این است که آيا آيه «إِنَّمَا الْمُؤمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصلِحُوا بَينَ أَخَوَيْكمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكمْ تُرْحَمُونَ» زنان را نيز شامل مى‌‏شود؟

شأن نزول اين آيه و نيز آيه قبل از آن، درباره اختلافى است كه ميان دو قبيله اوس و خزرج (دو قبيله معروف مدينه) رخ داده بود و همان سبب شد كه گروهى از آنان، به جان هم بيفتند و با هم نزاع كنند. لذا اين آيه براى رفع خصومت و نيز به عنوان يك قانون كلّى و عمومى، براى هميشه و همه ‏جا، نازل شده است. حتّى منحصر در جنگ و قتال نيست؛ بلكه شامل هرگونه نزاع و درگيرى و حتى مشاجرات لفظى بين مؤنان نيز مى‌‏شود. بنابراين با توجه به شأن نزول آيه، مى‏‌توان پاسخ سؤل فوق را بدين صورت بيان كرد:

1. وقتى مى‏‌گوييم «جنگ و اختلاف ميان دو قبيله رخ داده»، اين بدين معنا نيست كه فقط شامل مردان شده باشد، بلكه تمام افراد قبيله ـ اعم از مرد و زن و كودك ـ را شامل مى‌‏شود و در واقع همه آنان به نوعى درگير جنگ و نزاع هستند. از اين رو تعبير آيه، شامل تمام افراد قبيله و نيز در مقياس وسيع‏تر شامل همه مؤمنان (اعم از مرد و زن) خواهد بود. البته بديهى است معمولاً جنگ و درگيرى توسط مردان صورت مى‌گيرد و زنان و كودكان از حضور مستقيم در درگيرى‌ها و ميدان كارزار به دورند. بنابراين مى‌‏توان گفت: خطاب آيه از اين باب به صورت خطاب به مردان نازل شده است؛ ولى شامل آنهايى نيز مى‌شود كه در حاشيه اين ميدان كارزار هستند و اين معنا را مى‏ توان از روح كلّى حاكم بر آيه فهميد.

2. خطاب‏‌هاى قرآن گاهى در ظاهر، به صيغه مذكّر مى ‏آيند؛ ولى شامل زنان نيز مى‌شوند و اين را مى‏ توان جزو فرهنگ محاوره قرآنى به شمار آورد؛ همانند تعبيراتى چون «يا ايها الذين آمنوا» كه طبق نظر مفسّران و قرآن‏ پژوهان، شامل زنان نيز مى‏‌شود.

3. براساس احاديث معصومين عليهم‏السلام در اسلام، برادرى تنها اختصاص به مردان ندارد؛ بلكه عمومى است و شامل زنان نيز مى‌‏شود. از اين رو چه بسا آيه موردنظر، در صدد بيان رابطه برادرى و ايجاد اُنس و اُلفت بين مؤنان باشد كه در اين صورت شامل زنان نيز خواهد بود.

امام على عليه‏السلام مى‏‌فرمايد: «الاخلاء يومئذ بعضهم لبعض عدؤ الا المتقين»؛ يعنى، مردمان برادرند، اگر برادرى آنان براى غيرخدا باشد، آن برادرى دشمنى است و اين سخن خداى متعال است كه «در آن روز دوستان با هم دشمن‏اند، مگر پرهيزكاران» . در اين حديث از واژه «خلق» و «الناس» درباره «الاخلاء» گفته شده است كه اعم از زن و مرد است. بنابراين با توجه به آيات و روايات، مى‌‏توان نتيجه گرفت كه آيه، شامل زنان نيز مى‌‏شود.

جستارهای وابسته

• نعمت های بهشتی مردان
• زبان شناسی خطابات قرآن