زن و محیط زیست

زن و محیط زیست؛ ارتباط متقابل زنان با عناصر موجود در محیط طبیعی و اجتماعی پیرامون آنها.

زنان، به دلیل خصوصیات روحی و دارا بودن نقش‌ مادری، با طبیعت عجین هستند. از طرفی، نقش‌های خانوادگی، اجتماعی و اقتصادی آنان در شهر و روستا، موجب ایجاد ارتباط تنگاتنگ شان با محیط زیست شده است. از همین رو زنان، نقش مهمی در حفاظت یا تخریب محیط زیست دارند.

پیامدهای مثبت و منفی حفاظت و تخریب محیط زیست به دلیل نقش‌های گسترده زنان ابتدا متوجه خود زنان است. بنابراین، آموزش زیست محیطی برای آنان امری ضروری می‌باشد. ضمن اینکه بسیاری از زنان، در عرصه‌ی زیست محیطی در سطوح خرد و کلان فعال هستند.

ارتباط اسطوره‌ای زن و طبیعت

بشر از ابتدای حیات خود، طبیعت و عناصر آن را مقدس می‌شمرد. ویژگی‌های مشترک زنان با طبیعت، باعث شد تا انسان‌ها، اجزای بی‌جان طبیعت را با استفاده از نمادهای زنانه روح ببخشند. صورت مثالی «مِهین-مادر» به این مفهوم اشاره دارد که زمین، مادرِ بزرگ تمام هستی است.

هم‌سانی حاصلخیزی زمین با قدرت باروری و زایش زن، این باور را ایجاد کرد که زنان توانایی اثرگذاری بر چگونگی حاصلخیزی زمین را دارند. در کتاب‌های مقدس اوستا، تورات و قرآن کریم نیز به شباهت میان زن و زمین اشاره شده است. برای مثال، قرآن کریم زنان را کشتزار مردان توصیف می‌کند.

«آناهیتا» در اسطوره‌های ایرانی، به مادر آب‌ها گفته می‌شود. همان‌گونه که تطهیر و غسل با آب، باعث حیات معنوی انسان می‌شود، مادر نیز با زادن طفل، او را وارد جهان برتری می‌کند. آب و زن هر دو منشأ حیات و نماد پاکی هستند.

در اسطوره‌های چینی و ژاپنی، ویژگی باروری به عنوان هم‌سانی زن و گیاهان، مورد توجه قرار گرفته است. تجربه‌ی باروری و پرورش جنین، باعث شده تا زنان در بهره‌برداری بهتر و بیشتر از زمین، نقش مؤثری داشته باشند. گیاهان به ویژه درخت نیز، همواره نمادی زنانه بوده‌اند.

جنسیت و شهروندی زیست محیطی

افراد جامعه، طی فعالیت‌هایی که به طور معمول انجام می‌دهند، تأثیراتی را روی محیط زیست اطرافشان بر جای می‌گذارند. رفتارهای شهروندان، همیشه به نفع محیط زیست نیست. بر مبنای دیدگاه «شهروندی زیست محیطی»، تک تک شهروندان مسئول رفتارهای خود در جهت تحقق توسعه‌ی پایدار می‌باشند.

با توجه به گسترده و پیچیده بودن مخاطرات زیست محیطی، بهترین راه برای حفاظت منابع طبیعی موجود، مشارکت همگانی است. نیمی از شهروندان، زنان هستند که مشارکت زیست محیطی بالاتری نسبت به مردان دارند. آنان با داشتن نقش‌های گوناگون، می‌توانند هم در داخل خانه و هم بیرون از آن، فعالیت‌های مهمی را در جهت حفظ محیط زیست انجام دهند.

کشاورزی و دامداری، پرورش گیاهان، خرید کالاهای سازگار با طبیعت برای مصرف خانوار، تفکیک زباله، صرفه‌جویی در مصرف آب و برق خانگی و آموزش فرزندان نمونه‌هایی از نقش‌های زیست محیطی زنان است.

توانمندسازی زیست محیطی زنان

امروزه، توجه به نقش و مشارکت زنان، در جهت توسعه‌ی همه‌ جانبه‌ی کشورها، امری ضروری به شمار می‌رود و یکی از شاخص‌های توسعه‌ یافتگی، میزان مشارکت زنان در امور مختلف کشوری است. زنان، برای ایفای نقش در توسعه‌ی پایدار زیست محیطی، نیازمند کسب دانش و آگاهی‌های مربوطه هستند.

زنان، نخستین مربیان، انتقال دهنده‌ی فرهنگ و پیوند دهنده‌ی خانه و جامعه هستند. با آموزش زنان، سطح آگاهی و عملکرد کودکان و مردان نیز ارتقا خواهد یافت. دانش پایه‌ای زنان نسبت به مسائل زیست محیطی از سطح مناسبی برخوردار است، اما در بخش اخلاق زیست محیطی آگاهی کافی وجود ندارد.

آموزش زیست محیطی زنان خانه‌دار شهری

در شهرهای بزرگ، مشکلاتی مثل آلودگی هوا، آلودگی صوتی، ترافیک و زباله‌های شهری سلامت محیط زیست و شهروندان را در معرض خطر قرار داده است. پس آموزش زنان خانه‌دار شهری در اولویت قرار دارد. به همین منظور، ابتدا باید نیازسنجی زیست محیطی گروه مخاطب صورت گیرد.

نیاز آموزشی زیست محیطی زنان خانه‌دار، به کمبود دانش آنها در زمینه‌ی محیط زیست اطرافشان اطلاق می‌شود. با توجه به نقش‌های زنان خانه‌دار، آموزش در زمینه‌ی مدیریت آب و انرژی، مدیریت مواد غذایی و پوشاک، اصول بهداشتی، تفکیک زباله، آلودگی هوا و آلودگی صوتی ضروری است‌.

هم‌چنین، زنان ساکن شهرهای بزرگ، از مشکلاتی مثل ترافیک، تراکم جمعیتی بالا و سر و صدای زیاد رنج می‌برند. بنابراین، ارائه‌ی آگاهی‌های مربوط به وظایف شهروندی در حیطه‌ی زیست بوم شهری، مؤثر خواهد بود. استفاده از پوستر، بروشور و برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی مثل کلیپ‌ها و فیلم‌های آموزشی راهکار مناسبی برای آموزش در این زمینه می‌باشد.

آموزش زیست محیطی زنان روستایی

اثر تخریب محیط زیست بر روی زنان، متفاوت از مردان است. از طرفی در جوامع روستایی، زنان ارتباط ویژه و گسترده‌ای با محیط زیست طبیعی خود دارند. به همین جهت، نقش آن‌ها در حفاظت از خاک، آب، هوا، جنگل‌ها، مراتع و گونه‌های گیاهی و جانوری بسیار حائز اهمیت است.

آلوده کردن آب رودخانه‌ها به طرق مختلف مثل شستشوی پشم گوسفندان، آلوده کردن هوا از طریق سوزاندن کودهای حیوانی، آلودگی خاک توسط زباله‌های خانگی و صنعتی و در اثر استفاده‌ی نادرست از کودها و سموم شیمیایی، آبیاری غیر اصولی، بهره برداری نادرست از درختان و گیاهان دارویی و غذایی و محدود کردن منابع آب حیوانات از مهم‌ترین مخاطرات زیست محیطی در روستاها می‌باشد که حل آن، نیازمند آموزش روستاییان به ویژه زنان روستایی است.

بیشتر زنان روستایی، علاقه‌مند به مشارکت و افزایش دانش خود در زمینه‌ی حفاظت منابع طبیعی هستند. کلاس‌های برگزار شده از سوی مربیان نهضت سوادآموزی و هم‌چنین انتقال مفاهیم زیست محیطی در خانواده توسط دانش‌اموزان روستایی، تأثیر مطلوبی در ارتقای سطح دانش زنان روستایی داشته است.

آموزش‌های رسانه‌ای متناسب با فرهنگ و زبان بومی روستاها و استفاده از نشریات و کلاس‌های ترویجی با همکاری سازمان‌های مربوط به محیط زیست و کشاورزی از بهترین راهکارهای آموزشی برای زنان روستایی می‌باشد.

فعالیت‌های محیط زیستی زنان در قرن اخیر

امروزه زنان در سراسر جهان، برای حفاظت از محیط زیست متّحد شده‌اند و به شکل‌های گوناگون حمایت خود را از طبیعت نشان می‌دهند. تشکل‌های مردم نهاد، وب‌سایت‌ها و وبلاگ‌ها نمونه‌هایی از فعالیت‌های زیست محیطی زنان است.

«جمعیت زنان مبارزه با آلودگی‌ محیط زیست» در ایران، از مهم‌ترین تشکل‌های زنان است که در شهرهای مختلف شعب رسمی و غیر رسمی دارد. «جنبش کمربند سبز کیمیا» در افریقا، تشکل «زنان در اروپا برای آینده‌ای مشترک» و «شبکه‌ی زیست محیطی زنان» در لندن نیز از فعال‌ترین مجموعه‌ها در دیگر کشورها هستند.

وب‌سایت «مادر سبز»و «Green Livingl» از مشهورترین وب‌سایت‌های فعال در این زمینه هستند. هم‌چنین، همایش‌ها و گردهمایی‌های مهمی در سراسر جهان از سوی زنان برگزار می‌شود که نتایج قابل توجهی داشته‌اند. «کنگره‌ی جهانی زنان برای سلامت کره‌ی زمین» نمونه‌ای از آن‌هاست که توانست ۲۱ ماده قانون بر مبنای سیاست گذاری‌های حفظ و توسعه‌ی محیط زیست را به تصویب برساند.

منابع

• انصاری، شهره، زنان و محیط زیست: از اسطوره‌های دیروز تا گام‌های امروز «تشکل‌های مردم نهاد، فعالان مستقل، وب‌سایت‌ها و وبلاگ‌ها، همایش‌ها»، پژوهشنامه زنان، دوره ۴، شماره ۲۰، ۱۳۹۲ش.
• احمدی، اصغر؛ مشکینی، قاسم؛ صابردمیرچی، حسین، بررسی رابطه جنسیت با شهروندی زیست محیطی (مطالعه‌ی موردی مناطق ۳، ۱۱ و ۱۹ تهران)، پژوهشنامه زنان، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال ۸، شماره ۳، پاییز ۱۳۹۶ش.
• ویسی، هادی؛ اردوان زرندیان، تبیین نیازهای آموزشی زیست محیطی زنان خانه‌دار: مطالعه‌ی موردی زنان خانه‌دار منطقه‌ی ۱۲ تهران، مطالعات اجتماعی روانشناختی زنان، سال ۷، شماره ۲، پاییز ۱۳۸۸ش.
• وسکوئی اشکوری، نرجس (ندا)؛ اکرم الملوک لاهیجانیان، بررسی نقش آموزش زیست محیطی در مدیریت زیست محیطی زنان روستایی (مطالعه‌ی موردی: منطقه‌ی غرب استان مازندران)، فصلنامه علوم و فنون منابع طبیعی، سال ۵، شماره ۴، زمستان ۱۳۸۹ش.
• واحدی، مرجان؛ سلیمان نژاد، سمیه؛ مرادنژادی، همایون، نیاز آموزشی حفظ محیط زیست زنان روستایی شهرستان ایلام، فصلنامه پژوهش مدیریت آموزش کشاورزی، شماره ۳۹، زمستان ۱۳۹۵ش.