سبک زندگی در قرآن و سنت
چکیده
سبک زندگی خانوادگی در آیین اسلام همانند درختی است که ریشه آن، باورها، اندیشهها، ساقه و شاخههایش، ارکان و وظایف اعضای خانواده میباشد. از این رو، سبک زندگی خانوادگی دارای ابعاد زیادی است. پژوهش حاضر در صدد بررسی سبک خانوادگی در قرآن و سنّت پیشوایان معصوم(ع) در ابعاد تشکیل خانواده و ازدواج، محیط خانواده و اداره آن و همسرپروری میباشد. از منظر قرآن کریم و سنّت پیشوایان معصوم (ع)، باورها و اعتقادات نقشی اساسی در خانواده دارند و ازدواج را امر مقدّسی میداند و همگان را به این امر فرا خوانده است و به آن تشویق مینمایند و معیارهای تقوا، عقل، اخلاق نیک و همتایی در انتخاب همسر را مورد توجّه قرار میدهند و مدیریّت خانواده را به مرد و لزوم مسئولیّتپذیری اعضای خانواده نسبت به یکدیگر مخصوصاً مسئولیّت تربیت دینی پدر نسبت به فرزندان و همکاری زن و شوهر در خانه را ضروری میدانند و تأکید به رفتار شایسته با همسران و محبّت و مهرورزی نسبت به آنان مینمایند.
کلیدواژهها
قرآن، سنّت، خانواده، سبک زندگی، پیشوایان معصوم(ع).
مقدّمه
جامعهشناسان در تعاریف جامعهشناسانه، بیشتر بر هنجارها و منشهای اجتماعی افراد در جامعه تأکید دارند و روانشناسان بیشتر به بُعد فردی و شخصیّتی میپردازند، ولی آنچه مهمّ است اینکه این تعاریف تکبُعدی هستند و فقط به یک بُعد از ابعاد زندگی انسانها توجّه داشتهاند. آیین اسلام، آیینی جامع و کامل است و انسانها را کاملتر و جامعتر مورد ارزیابی قرار میدهد و زندگی را با پشتوانه امور اعتقادی و بینشها مورد ارزیابی قرار میدهد، حتّی رفتارهایی همانند نماز، اگر اعتقاد به خدا و معاد را پشتوانه خود نداشته باشد، رفتار اسلامی محسوب نمیشود، بر این اساس، میتوان سبک زندگی اسلامی را بدین گونه تعریف کرد:
شیوههایی از زندگی است که انسان با تکیه بر نظام ارزشی و مبانی اعتقادی خود در زندگی فردی و اجتماعی برای ایجاد ارتباط با محیط و جامعه، پاسخ به خواستهها و تأمین نیازهایش به کار میگیرد. طبق این تعریف، سبک زندگی، سبک زندگی مصرفهای مادّی یا فرهنگی نیست، چرا که زندگی عناصر غیر از مصرف را نیز در بردارد. در این نوشتار، سبک زندگی خانوادگی مورد ارزیابی قرار میگیرد. سبک زندگی خانوادگی در آیین اسلام همانند درختی است که ریشهها و ساقههای آن بینشها و نگرشهای اعضای خانواده و شاخههای آن را وظایف اعضای خانواده تشکیل میدهد. بر این اساس، قلمرو سبک زندگی خانوادگی بسیار گسترده میباشد. در این مقاله ریشههای آن یعنی بینشها و باورها و برخی ازساقههای آن نظیر ازدواج و تشکیل خانواده، محیط و اداره خانواده و همسرپروری مورد بررسی و ارزیابی قرار میگیرد و به همین دلیل، در صدد پاسخگویی به پرسشهای زیر میباشد:
- الف) نقش اندیشهها و باورها در سبک زندگی خانوادگی از منظر قرآن و سنّت پیشوایان معصوم (ع) چگونه است؟
- ب) سبک زندگی خانوادگی در قرآن و سنّت پیشوایان معصوم (ع) در امر تشکیل خانواده و ازدواج چگونه است؟
- ج) سبک زندگی خانوادگی در قرآن و سنّت در محیط خانواده و اداره آن چگونه میباشد؟
- د) سبک زندگی خانوادگی در قرآن و سنّت پیشوایان معصوم (ع) در برخورد با همسر چگونه است؟
- هـ) سبک زندگی خانوادگی در قرآن و سنّت پیشوایان معصوم (ع) در محبّت و مهرورزی نسبت به همسر چگونه میباشد؟
گزارش مقاله
نویسنده در صدد تبیین سبک زندگی خانوادگی در قرآن و سنت پیشوایان معصوم(ع) میباشد. و در واقع میخواهد به آن سوالات پاسخگو باشد.
نقش باورها و اندیشهها در سبک زندگی خانوادگی
این مقاله به تبیین نقش باورها و اندیشهها در سبک زندگی خانوادگی از منظر قرآن و سنّت پیشوایان معصوم (ع) میپردازد. باورها و اندیشهها که ریشههای سبک زندگی خانوادگی میباشند، نقش اساسی در زندگی خانوادگی دارند که مهمترین آنها عبارتند از:
- اعتقاد به خدا: توجّه به صفات خداوند، از جمله رحمت و مهربانی گسترده، توانایی نامحدود و... آثار مثبت بر زندگی فرد و جنبههای خانوادگی او بر جا میگذارد و عطوفت و رحمت اعضای خانواده نسبت به هم بیشتر و زمینه پیشگیری و حلّ بسیاری از مشکلات میگردد. بنابراین، توکّل بر خداوند در همه امور زندگی از آثار ایمان به خداوند است که خانواده را در برابر مشکلات یاری میرساند.
- اعتقاد به رسالت و نبوّت: باور به اصل نبوّت و امامت در زندگی خانوادگی به دو بُعد باز میگردد: اوّلین بُعد آن آموزش امور دینی است که مهمترین آنها شناخت تعالیم دین پس از کلام خداوند، احادیث پیشوایان معصوم (ع) و الگوپذیری ازآنان در ابعاد مختلف زندگی مخصوصاً زندگی خانوادگی است؛ مانند گزینش همسر، مهریّه و مراسم ازدواج، روش برخورد با فرزندان، با همسر، والدین میباشد.
- اعتقاد به معاد و زندگی پس از مرگ: مهمترین آثار باور به معاد و زندگی پس از مرگ، خانواده را متوجّه اهداف پایداری میکند که موجب پیوند بیشتر اعضای خانواده میشود. بر اثر باور نداشتن به معاد، خانواده به کارکردهای محدود زندگی خانوادگی اکتفا میگردد و خانواده در اثر بیهدفی به راحتی به جدایی و انحلال کشیده میشود. اثر دیگر آن است که باور به زندگی پس از مرگ میتواند فرد را در رویارویی با مشکلاتی همانند فقدان عزیزی یا معلولیّت یا مشکلات بسیار شدید اقتصادی در آرامش روانی یاری دهد. سومین اثر اعتقاد به معاد در زندگی خانوادگی، مهارکنندگی و بازدارندگی آن میباشد.
سبک زندگی خانوادگی در قرآن و سنّت معصومان
مقاله در این جا به سبک زندگی خانوادگی در قرآن و سنّت پیشوایان معصوم (ع) در امر تشکیل خانواده و ازدواج اشاره میکند. و به توضیح و شرح آن میپردازد. ازدواج امر مقدّسی است که قرآن برای تشکیل و قداست آن، اهمیّت ویژهای قائل است و همگان را به این امر فراخوانده، به آن تشویق نموده است؛ چنان که میفرماید: «وَأَنکِحُوا الْأَیَامَى مِنکُمْ وَالصَّالِحِینَ مِنْ عِبَادِکُمْ وَإِمَائِکُمْ إِن یَکُونُوا فُقَرَاءَ یُغْنِهِمُ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ: مردان و زنان بى همسر خود را همسر دهید. همچنین غلامان و کنیزان صالح و درستکارتان را. اگر فقیر و تنگدست باشند، خداوند از فضل خود آنان را بىنیاز مىسازد؛ خداوند گشایش دهنده و آگاه است» [۱]. این آیه به همه پدران و والدین تأکید میکند که باید به امر ازدواج دختران و پسران مجرّد همّت گمارند و آنان را دعوت به ازدواج کنند و تنها به دلیل مشکلات از تشکیل خانواده نهراسند، چرا که خداوند وعده گشایش داده است.
همه اولیای دین اسلام (ع) ازدواج را امری مناسب میدانستند، چنانکه رسول خدا (ص) در حدیثی میفرماید: «مَا بَنَی فِی الإِسلاَمِ بَنَاءً أَحَبَّ إِلَی اللهِ مِنَ التَّزوِیجِ: در اسلام هیچ بنایی محبوبتر از ازدواج نزد خداوند نیست». [۲]
پیشوایان معصوم (ع) در عین اهتمام به رشد و تکامل معنوی، به دنبال دنیاگریزی و رهبانیّت نبودند و به افراد تأکید میکردند که ازدواج نه تنها با معنویّت تعارضی ندارد، بلکه در رشد آن بسیار مؤثّر است؛ مثلاً امام صادق (ع) به زنی توصیه میکند که حتماً ازدواج کند؛ زیرا اگر رهبانیّت و دوری از ازدواج در معنویّت تأثیر مثبت داشت، شخصیّتی مانند حضرت فاطمه (س) در این جهت پیش گام بود.
معیارهای انتخاب همسر
از نکات مورد توجّه قرآن کریم و پیشوایان معصوم (ع) در ازدواج، معیارهای انتخاب همسر است که مهمترین آنها عبارتند از؛
- پارسایی و دینداری
- آراستگی به فضایل اخلاقى
- همتایى و تناسب: همتایى و تناسب داراى ابعاد مختلفى است، که در مقاله ذکر شده است.
- اصالت خانوادگی
سبک زندگی خانوادگی در قرآن و سنّت در محیط خانواده و اداره آن
در سبک زندگی خانوادگی در محیط خانواده و ادراه آن نکات مهمی هست که مقاله به آن اشاره کرده است.
- مدیریت خانواده
- همکاری در اداره خانه
- احساس مسولیت اعضای خانواده
- ورود و خروج زن و شوهر از خانه
- هدیه دادن
سبک زندگی خانوادگی در قرآن و سنّت معصوم (ع) در محبّت و مهرورزی
خانواده از نظر قرآن محلّ امنیّت، آرامش و سکون است و بر اساس مهر و محبّت بنا نهاده شده است: «وَمِنْ آیَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُم مِّنْ أَنفُسِکُمْ أَزْوَاجًا لِّتَسْکُنُوا إِلَیْهَا وَجَعَلَ بَیْنَکُم مَّوَدَّهًوَرَحْمَهً إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ لِّقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ: و از نشانههاى او اینکه همسرانى از جنس خودتان براى شما آفرید تا در کنار آنان آرامش یابید و در میانتان مودّت و رحمت قرار داد. در این، نشانههایى است براى گروهى که تفکّر مىکنند» [۳] در سنّت پیشوایان معصوم (ع) رابطه عاطفی و برخورد محبّتآمیز با همسران بوده است، به گونهای که هم خود به آن عمل میکردند و هم به دیگران درباره آن سفارش میفرمودند. رسول خدا (ص) درباره آن میفرماید: «گفتار مرد به همسرش که من تو را دوست دارم، هرگز از دل او محو نمىگردد» [۴]
سبک زندگی خانوادگی در برخورد شایسته با همسر
نویسنده به تبیین، سبک زندگی خانوادگی در قرآن و سنّت پیشوایان معصوم (ع) در برخورد شایسته با همسر میپردازد. و بیان می کند که یکی از ویژگیهای سبک زندگی خانوادگی از منظر قرآن کریم و سنّت پیشوایان معصوم(ع) برخورد شایسته با همسران است. قرآن کریم به مردان دستور میدهد با زنان به طور شایسته رفتارکنند: «... َعَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ...: و با آنان به طور شایسته رفتار کنید» [۵]. در این زمینه آیات و روایات زیادی است که نویسنده با شاهدهای تاریخی از رفتار ائمه با همسرانش آورده است.
نتیجهگیری
- از منظر قرآن کریم و سنّت پیشوایان معصوم (ع) باورها و اعتقادات همانند توحید، نبوّت و معاد نقش اساسی در تحکیم روابط اعضای خانواده دارند. بی بهره ماندن برخی از خانوادهها از این باورها، در همه مراحل، مشکلات متعدّدی را در پی دارد و ترک باورهای دینی، آرامش و لذّت را از زندگی سلب میکند. اعتقاد به خدا همه رفتارهای زندگی خانوادگی را به سوی کسب رضایت خداوند سوق میدهد و اعتقاد به رسالت و نبوّت از لحاظ فراگیری تعالیم دینی از اولیای دین و الگوپذیری در زندگی افراد خانواده، نقش اساسی دارد. همچنین اعتقاد به سرای پس از مرگ، خانواده را از بیمعنایی و بیهدفی نجات میدهد و حلاّل مشکلات اقتصادی، اجتماعی و... است و از بدرفتاری و تعدّی به حقوق یکدیگر باز میدارد.
- سبک زندگی خانوادگی در امر تشکیل خانواده و ازدواج از منظر قرآن کریم و پیشوایان معصوم (ع) این بوده که ازدواج را امری مقدّس دانستهاند و همگان را به این امر فرا خواندهاند و به آن تشویق نمودهاند و رعایت معیارهای پارسایی و دینداری، آراستگی به فضایل اخلاقی، همتایی و تناسب و اصالت خانوادگی را سفارش مینمایند. نیز سنّت پیشوایان معصوم (ع)، بیاعتنایی به امور مادّی و تکلّفات بوده است و خود به آن عمل و به دیگران در این باره سفارش میکردند.
- از منظر قرآن کریم خانواده محلّ امنیّت و آرامش است و بر اساس مهر و محبّت بنا نهاده شده است و از آنجا که محبّت و مهرورزی میتواند خانواده را از اضمحلال حفظ کند، از طریق پاداش اُخروی به آن تشویق مینماید. در سنّت پیشوایان معصوم (ع) رابطه عاطفی و برخورد محبّتآمیز با همسران بوده است، به گونهای که هم خود به آن عمل و هم به دیگران درباره آن سفارش میکردند.
- قرآن کریم و پیشوایان معصوم (ع) تأکید فراوانی در برخورد شایسته با همسران میکنند و پیامبر (ص) و سایر پیشوایان معصوم (ع) در این مورد بزرگترین سرمشق مردان در برخورد با همسران میباشند.
- سبک پیشوایان معصوم (ع) در محیط خانواده و اداره محیط آن این بود که مدیریّت خانواده به مرد واگذار شود و زن موظّف به پذیرش آن میباشد و در یاری رساندن یکدیگر در اداره خانه هم خود عامل بدان بودند و هم دیگران را در این مورد سفارش میکردند و اعضای خانواده نسبت به یکدیگر احساس مسؤلیّت میکردند و در اعمال دینی همانند نماز و روزه مراقبت و مواظبت میکردند و در هنگام ورود و خروج از یکدیگر استقبال و بدرقه میکردند.
پانویس
منبع
- نویسندگان: عنایت الله شریفی، مهر علی لطفی، پژوهش نامه معارف قرآنی، سال 4، شماره 14، پاییز 1392.
- لینک پژوهش نامه معارف قرآنی
- لینک پرتال جامع علوم انسانی