سینما و تلویزیون روایتگر زنان در دفاع مقدس
با وجودی که ژانر جنگ در عرف پذیرفتهشده، کاملاً مردانه بوده و هست اما به دلیل نقش چشمگیر و کلیدی زنان در تار و پود دفاع مقدس و صحنهها و مقاطع گوناگون آن به نظر میرسد نقش زنان به عنوان حلقه گمشده سپهر توجه فیلمنامهنویسان و سینماگران فعال در این عرصه تبدیل شده است و نیاز به تغییر بنیادی این نوع نگاه در ادامه بیش از پیش ضرورت مییابد. سوال اصلی این است سینما و تلویزیون تا چه حد توانستهاند به رسالت خود در قبال زنان جامعه در این زمینه جامه عمل بپوشانند و در ادامه برای بهبود وضعیت موجود چه باید کرد؟
نقش زنان در واقعیت جنگ
زن در عرصه دفاع مقدس، نقشهاى متعدد و متنوعى ایفا کرد که از پشت جبهه و خانواده یک رزمنده آغاز و به بیمارستانهاى صحرایى نزدیک به خط مقدم ختم میشد. اما تصویرى که تاکنون از نقش زنان در دفاع مقدس ارائه شده در حدى نیست که بتوان آن را منطبق بر واقعیت و یا تأثیرپذیرفته از آن تلقى کرد.
برپایه آمار تهیه شده از فهرست شهدای جنگ تحمیلی، زنان ایران ۶ هزار و ۴۲۸ تن شهید در طول سالهای دفاع مقدس تقدیم اسلام کردند که بیشتر آنها در بمباران و موشکباران شهرها به شهادت رسیدهاند؛ طبق آمار بنیاد شهید و امور ایثارگران، ۵۰۰ تن از این افراد، رزمنده بودند، بیشتر این زنان مجرد و ۲ هزار و ۵۰۰ تن از آنان در سنین ۱۰ تا ۳۰ سال بودند.
براساس آمار بنیاد جانبازان و امور ایثارگران که در شهریور ۱۳۸۱ خورشیدی به تفکیک جنسیت و گروههای جانبازی منتشر شد، تعداد کل جانبازان زن ۵ هزار و ۷۳۵ تن است که از این تعداد ۳ هزار و ۷۵ تن بالای ۲۵درصد جانبازی دارند.
رد پای زنان در سینمای دفاع مقدس
با وجود ۴ دهه درخشش سینمای جنگ اما با این وجود بررسیها نشان از یک خلاء محسوس دارد و آن زنان و جایگاهی است که در این سینما از آن برخوردارند. نگاهی به فیلمهای برجسته دفاع مقدس در دهه شصت، نشان از حذف کامل زنان از این سینما دارد و بررسی فیلمهای سینمایی تولیدی این دهه نشان از یک سینمای خالی از زنان دارد؛ بدین دلیل که در این فیلمها یا هیچ زنی حضور ندارد و یا بیش از یک نقش بسیار حاشیهای، کلیشهای و جزئی نیست؛ به همین دلیل میبینیم که نام هیچ زنی در فهرست نقش اصلی در این فیلمها وجود ندارد.
منتقدان بر این باورند که سینماى دفاع مقدس، هنوز در به تصویر کشیدن نقش واقعى زن در دفاع مقدس، نتوانسته است به جز در چند استثناء انگشتشمار، به درجهاى از غناى مضمونى و تصویرى برسد که بتوان فهرستى کامل و کم نقص از نوع انعکاس نقش زن در دفاع مقدس بر پرده سینما ارائه کرد.
اما کارنامه سینماى دفاع مقدس در این زمینه خاص آنقدرها نیز ناامید کننده نیست. احمدرضا درویش، کارگردان جوان سینماى ایران، در دو فیلم «کیمیا» و «سرزمین خورشید»، شخصیت یک دکتر و یک پرستار زن را در کوران حوادث جنگ با نگاهى واقعگرا و پرداختى روانکاوانه به تصویر کشید و در واقع، یکى از بهترین و قابل قبولترین تصویر را از زن در کوران جنگ ارائه کرد.
پرداختن به زندگى زنان امدادگر و پرستار که در نزدیکیهاى خطوط مقدم جبهه و در بیمارستانهاى صحرایى، همپاى رزمندگان و پزشکان به مداواى مجروحان دفاع مقدس مشغول بودند میتواند مرتبطترین مضمون با سینما و پرتحرکترین آنها باشد. نقش زنان پرستار و پزشک در عرصه دفاع مقدس، تاکنون دستمایه چندین فیلم و مجموعه تلویزیونى قرار گرفته و هر فیلمنامهنویس و کارگردانى از منظرى خاص به آن پرداخته است. از میان این آثار، «نجاتیافتگان» ساخته رسول ملاقلىپور، مستقیمترین و بیشترین نگاه را به این مقوله داشته است.
چند سریال تلویزیونی با محوریت زنان و دختران
با بررسی سریالهای پخش شده از تلویزیون با موضوع دفاع مقدس آنچه در نگاه اول به وضوح قابل مشاهده است نقش پررنگتر زنان در سریالهای تلویزیونی نسبت به پرده سینما است که به نوعی نشان دهنده این است که تلویزیون لااقل تا حدود زیادی در این مورد خاص به دنبال عبور از کلیشههای رایج و نگاه سنتی به مردانه بودن ژانر جنگ دفاع مقدس بوده و توجه بیشتری به نقش ارزشمند زنان در این رخداد تاریخی سرنوشتساز برای کشورمان داشته است از این رو دوربین تلویزیون نسبت به سینما با مهربانی بیشتری در به تصویر کشیدن ابعاد مختلف نقشآفرینی زنان در طول هشت سال دفاع مقدس و پس از آن پرداخته است و از این نظر میتواند حتی به عنوان الگویی سازنده برای سینما مطرح باشد.
سریال «نرگس»، سریال «ستایش»، سریال «گذر از رنجها»، «سریال ریحانه»، «سریال دوران سرکشی»، «نجلا»، «وارش»، «آسمان همیشه ابری نیست»، «پس از باران»، «کیمیا» و «رستگاران» نیز از جمله سریالهای تلویزیونی هستند که در آنها زنان نقشهای محوری را ایفا کردهاند.
چرخش سکان سریالهای تلویزیونی و فرمان فیلمهای سینمایی به سمت نقش زنان در جنگ
امروزه ضرورت نگاهی نو به مقوله دفاع مقدس در سینما و تلویزیون بیش از هر زمان دیگری احساس میشود. رویکردی کارآمد که در صورت تحقق آن شاهد بسترسازی لازم جهت تصویرگری سوژههای مغفول مانده از هشت سال جنگ تحمیلی در ادامه خواهیم بود. برای نیل به این مقصود بایستی از حصار مردانه بودن ژانر جنگ عبور کرد. و با نگاهی معتدلتر به نیمه گمشده جامعه در این رخداد تاریخی نگریست. جنگ تحمیلی شیرزنانی را همچون مرواریدی گرانبها در دل صدف خود دارد که با وجود شهادت چندین فرزند اما با دستان خود آخرین فرزندشان را برای دفاع از کیان وطن و انقلاب اسلامی آماده و راهی جبهههای نبرد حق علیه باطل میکردند و صدها و بلکه هزاران نمونه ارزنده دیگر از این دست که در لابهلای پیچ و خم خاطرات جبهه و جنگ خاک میخورند. و سوژههای اثربخش و مخاطب پسند با نقش محوری زنان در حماسه دفاع مقدس میتوانند باشند. بنابراین به رغم برخی بیمهریها و کم توجهیها در این زمینه تا کنون بایستی سکان سریالهای تلویزیونی و فرمان فیلمهای تولیدی در موضوع دفاع مقدس را بنابر نیاز روز جامعه تا حدود بیشتری به لحاظ کمی و کیفی متمایل به نقش آفرینی زنان در تولیدات تلویزیونی و سینمایی کرد.
منبع
- «سینما و تلویزیون روایتگر زنان در دفاع مقدس» فارس، 5 مهر 1401