شهلا شفیق

شهلا شفیق

اطلاعات شخصی
زاده	1333، ایران تهران
مکتب	سکولار
محل سکونت	فرانسه
خدمات
تحصیلات	جامعه شناسی
محل تحصیل	فرانسه
حرفه	جامعه شناس، پژوهشگر و نویسنده

شهلا شفیق بِسکی؛ پژوهشگر، جامعه‌شناس و نویسنده.

شهلا شفیق نشان لژیون دونور فرانسه را دریافت کرده‌ است. خانم شفیق، اساس ایدئولوژیک جامعه‌ی دل‌خواه اسلامیست‌ها را بر نظام مردسالاری بنا می‌داند. که بر پایه‌ی قانون شریعت تبعیض جنسیتی را مشروع و مقدس می‌سازد. و معتقد است که در اکثر نظریه‌های مهم و شناخته‌ شده درباره‌ی اسلامیسم که نظریه‌پردازان غربی و عرب و ایرانی پرداخته‌اند، این امر نادیده مانده است.

زندگی‌نامه

پدر و مادر شفیق از زمره ايراني‌هاي ترك زبان مهاجر به روسيه بوده‌اند. مادرش در عشق آباد باكو به دنيا آمده و وقتي پدرش در زمان استالين به سيبري تبعيد شده در سه سالگي با مادرش به ايران برگشته است .

خانواده شفیق یک خانواده شهری غیرمذهبی بودند. در این‌باره شفیق چنین می‌گوید:«و نه تنها مادرم حجاب به سر نمي‌كرد بلكه مادر برزگم هم زني سنتي نبود قبول كرده بودم در صفوف انقلاب روسري را به هم‌چون نماد مبارزه ضد استبداد شاه و ضد امپرياليسم غرب بپذيرم.» .شفیق در سال2های بعد از انقلاب به دلیل مخالفت با جمهوری اسلامی از کشور خارج شد. «تبعيدي بودن من، از يكسو به دليل مخالفت سياسي با نظام مستقر در ايران و از سوي ديگر به دليل زندگی در خارج از ايران، محتواي انديشه‌هاي مرا مورد ترديد قرار مي‌داد».

دیدگاه

خانم شفیق، اساس ایدئولوژیک جامعه‌ی دل‌خواه اسلامیست‌ها را بر نظام مردسالاری بنا می‌داند. که بر پایه‌ی قانون شریعت تبعیض جنسیتی را مشروع و مقدس می‌سازد. و معتقد است که در اکثر نظریه‌های مهم و شناخته‌شده درباره‌ی اسلامیسم که نظریه‌پردازان غربی و عرب و ایرانی پرداخته‌اند، این امر نادیده مانده است. «همه‌ی این نظریه‌ها به اسلام‌گرایی و زنان می‌‌پردازند اما عمدتاً از نقش مرکزی مناسبات جنسیتی در ایدئولوژی اسلامیستی غافل‌اند». شفیق به شدت قائل به سکولاریسم است و در تعریف آن می‌گوید: «سکولاریسم اساساً نوعی ایدئولوژی نیست بلکه به این معناست که در جامعه‌ی بشری، امر قدسی در جایگاه خاص معنوی قرار می‌گیرد و بر نهادهای اجتماعی حکم نمی‌راند. بر این پایه، می‌توان معتقد به هر مذهبی بود اما نمی‌توان از اعتقاد خود نوعی الگوی فراگیر ساخت و آن را به دیگران تحمیل کرد. عواقب چنین کاری، چنان‌ که در ایران دیده‌ایم، بسیار مخرب است. یکی از نتایجش این است که هر اعتقاد و باوری که در چارچوب ایدئولوژی حاکم نمی‌گنجد، سرکوب و انکار می‌شود و معتقدان به باورهایی ناسازگار بااین ایدئولوژی مورد آزار و اذیت قرار می‌گیرند.».

خانم شفیق به شدت منتقد فمنیسم اسلامی است و آن را زاییده آمریکا می‌داند.شفیق معتقد است که چنین مفهوم سازی‌هایی نه تنها معضلات و مشکلات زنان مسلمان را حل نمی‌کند بلکه زنان و مردان جوامع مسلمان را زندانی هویتی محصور می‌کند به گونه‌ای که افراد هیچ تصوری از هویت‌های دیگر نداشته باشند. شفیق معتقد است که تئوری سازی درباره فمنیسم اسلامی موجب بنا کردن مرزبندی و جدایی میان نحله‌های مختلف فمنیسم از سکولار تا لائیک ... می‌شود و در نهایت این مرزبندی‌ها در خدمت جهانبینی‌هایی قرار می‌گیرد که اسلام را سیمای هویتی خلق معرفی می‌کند. از این رو فمنیست اسلامی به‌رغم هر نیتی که داشته باشد به رشد اسلام گرایی مدد می‌رساند.

شهلا شفیق معتقد است که قبل از ورود مفهوم فمنیسم اسلامی هم زنان و مردان بسیاری به خصوص با پیروزی انقلاب اسلامی دست به تفسیر و بازاندیشی در آیات و روایت زدند تا بتواند جایگاه و موقعیت زن مسلمان را از نو پردازش کنند. از این رو فمنیسم اسلامی کار جدید یا نویی نمی‌خواهد ارائه کند. وجود بسیار زنان و مردانی که خود را مسلمان می‌دانند و برای برابری جنسیتی و آزادی زنان گام بر می‌دارند گواهی است بر اینکه می‌شود مسلمان بود و فمینیست هم‌چنانکه می‌شود مسلمان بود و لائیک. اما “فمینیسم اسلامی” اگر بخواهد به مرجع خود وفادار بماند جز چرخیدن در گرداب تفاسیر چشم اندازی نخواهد داشت و اگر از این چهارچوب بیرون زند دیگر چسباندن صفت اسلامی بر آن معنایی نخواهد داشت.

شفیق رجوع به مذهب و تلاش برای حفظ مذهب رسمی در جوامع اسلامی را بهانه‌ی رعایت سنت مردم و هویت ملی در خدمت حفظ دیکتاتوری می‌داند. او معتقد است آنجا که مذهب به قانون بدل شود، سرکوب جنسیتی تقدس می‌یابد: امری که اسلام‌گرایان با تلقی مذهب به مثابه سیمای هویت جمعی و فردی توجیه و ترویج می‌کنند.

شفیق قوانین اسلام (شریعت)، را ناظر بر جداسازی جنسيتی می‌داند و در این باره می‌گوید:«قانون اسلامی خانواده به خوبی نشان می‌دهد که چگونه حقوق و تکالیف آدمی بسته به جنسیت او طبقه‌بندی شده است: مرد، پدر، شوهر و رئیس خانواده است و زن، ‌دختر، خواهر و همسر و مادر، که به بهانۀ منافع خانواده، ملزم به فرمانبرداری است. البته همه قوانین مذهبی در خدمت سیستم پدر‌سالار هستند و به همين دليل هم، با نظم دلخواه حکومت‌های زورمدار هم‌خوانی دارند.».

در باب حجاب شفیق معتقد است که: «اسلامگرایان حجاب را به عنوان تکیه‌گاه و نمادی هویتی تبلیغ می‌کنند و بدین وسیله به اصطلاح شأن و منزلت زنان را پاس می‌دارند. می‌گویند این طور عزیزتر‌اند و محفوظ و البته مکمل مردان. از دید آنان، برابری «غربی» است و ناسازگار با «فرهنگ اسلام» و بنابر این، باید طرد شود.

خانم شفیق معتقد است که اسلاميست‌ها به عمد آزادی جنسيتی و حقوق جنسی را با فحشا و پورنوگرافی يکی می‌گيرند و چنين تبليغ می‌کنند که الگویی که آنان از خانواده پیش می‌نهند ضامن امنیت زنان است. شفیق راه حل رهایی زنان را همچون فمنیست‌ها در برابری حقوقی و آزادی، و پیوند این دو با هم می‌داند.و در این باره می گوید:«بدون این پیوند، تحقق دستاوردهای قانونی با موانع اجتماعی و فرهنگی روبرو خواهد شد، چرا که تاریخ زنان، تابعی از تاریخ منش وکنش آدمیان‌ است. این درست است که باید قوانین را تغییر داد، اما ذهنیت‌ها نیز باید عوض شوند تا رهایی زنان متحقق گردد. برای مثال، برای تحقق اختيار زنان بر جسم و جان خويش، وضع قانون به سود حق سقط جنین کافی نیست، بلکه باید به طور منظم دربارۀ برابری زن و مرد و حقوق و آزادی‌ جنسيتی، کار آموزشی و تربیتی انجام شود. وجود آزادی‌های فردی برای پیشرفت و گسترش این آموزش‌ها شرط اساسی است، به ویژه آنکه اين حيطه‌ها به مسائل خصوصی آدمی، از قبیل بدن، روابط جنسی، اروتیسم و عشق راه می برند. آيا می‌شود به این مسائل بپردازيم بی‌آنکه آزادی را به مثابه ارزش مشترک میان آدمیان به رسمیت بشناسیم؟ وضعیت زنان رابطۀ تنگاتنگی با این آزادی دارد، و هر مدل اجتماعی باید به این پرسش‌ها پاسخ دهد.»

خانم شفیق در دیدگاه خود به آن می‌پردازد با واقعیت جامعه ایرانی فرسنگ‌ها فاصله دارد. چگونه قوانین شریعت موجب انقیاد زنان خواهد بود در حالی‌که در همان اوایل انقلاب اسلامی زنان نقش پررنگ و پرشوری ایفا کردند که حتی فمنیست‌های جهانی را نیز به تعجب وا داشت. خانم شفیق در کتاب‌های مختلف این واقعیت را بازگو می‌کند که «انقلاب زنان حزب اللهی را بر صحنه آورد، پدیده‌ای که تصویر سنتی زن محجبه مسلمان را به چالش می‌کشید.

حجاب زنان حزب اللهی نه نشانه‌ی خانه‌نشینی آنان و در پرده بودنشان بلکه پرچمی انقلابی قلمداد می‌شد. این زنان در خیابان‌ها و اماکن عمومی حاضر بودند و در جهت پیش‌برد اهداف حکومت اسلامی جان می‌فشاندند. آنها لزوما زنان متعلق به گروه‌های سنتی نبودند بلکه در میانشان زنانی مانند زهرا رهنورد هم کم نبودند که ایدئولوژی اسلام‌گرا را به اختیار برگزیده و فمینیسم را پدیده‌ای غربی و منحط ارزیابی می‌کردند.»

از طرفی حل مساله زن در نگاه جامعه شناسی و با شعار آزادی و برابری اگر ممکن بود دهه‌ها از ظهور این حق خواهی در دنیایی غرب می‌گذرد پس چرا هنوز غرب متمدن مهد آزادی، دموکراسی و سکولاریسم نتوانسته است مسائل زنان را حل کند. و تبعیض و ناعدالتی را از طبقه زنان بردارد. خانم شفیق نیز مانند فمنیست‌ها زنان را فقط در طبقه خودشان فهم کرده است در حالی که زن ابتدا انسان است و در روابط انسانی است که هویت می‌یابد پس نمی‌توان برای تغییر جایگاه و موقعیت زن او را از متن و کانتکسی که در آن قرار دارد جدا و برای حل مشکلاتش نسخه های آزادی، برابری و سکولاریست پیچید.

جوایز

شفیق از سال ۲۰۰۴ تا ۲۰۱۴ از سوی آژانس توسعه روابط بین فرهنگی شهروندی (ADRIC) جهت فعالیت در برابر خشونت و تبعیض و همچنین حمایت از زنان مهاجر و اقدام برای سکولاریسم در تنوع فرهنگی انتخاب شد و جایزه کنشگری مدنی را در «سال گفتگوی بین فرهنگی اروپا» در سال ۲۰۰۸ دریافت کرد.

آثار

شهلا شفیق چندین کتاب تحلیلی دربارهٔ ابعاد اسلامگرایی توتالیتر و چند اثر ادبی منتشر کرده‌است. معروفترین کتاب وی تحت عنوان «زنان زیر حجاب» در سال ۱۹۹۵ در فرانسه به چاپ رسید.

• زنان و اسلام سیاسی (مجموعه مقاله)، انتشارات خاوران ۱۳۷۹ فرانسه
• توتالیتاریسم اسلامی، پندار یا واقعیت؟ انتشارات خاوران ۱۳۸۴ فرانسه
• از آنجا و از اینجا، انتشارات خاوران، ۱۳ قصه و یک نمایشنامه، تابستان ۱۳۸۹، پاریس
• سوگ ، انتشارات خاوران ۱۳۷۹ فرانسه
• زن و بازگشت اسلام. ۱۹۹۱
• زنان زیر حجاب؛ چهره قوانین اسلامی، با همکاری فرهاد خسروخاور. ۱۹۹۵
• انسان جدید اسلامی، زندان سیاسی در ایران. ۲۰۰۲
• جاده و مه (مجموعه داستان)، نشر سهراب، ۱۳۷۷ آمریکا
• اسلام، جامعه، مذهب، سیاست، جنس و جنسیت. با توجه به تجربه ایران. ۲۰۰۹ (رساله دکتری)
• اسلام سیاسی، جنسیت و جنس‌گونگی. ۲۰۱۱
• از آینه بپرس (فارسی، فرانسه)، ۲۰۱۵

منابع

• «شهلا شفیق»، در ویکی پدیا، تاریخ بازدید: 30 تیر 1401ش.
• شفیق، شهلا، «ایدئولوژی و لباس: حجاب و سیاست»، وب‌لاگ شهلا شفیق، تاریخ درج مطلب: 2018/11/1م، تاریخ بازدید:30 تیر 1401ش.
• شفیق، شهلا، «اسلاميست‌ها و جنس زن»، وبلاگ شهلا شفیق، تاریخ درج مطلب: 2018/11/1م، تاریخ بازدید:30 تیر 1401ش.
• شفیق، شهلا، «اسلام، جنس و جنسیت»، وب‌لاگ شهلا شفیق، تاریخ درج مطلب: 2014/05/13م، تاریخ بازدید:30 تیر 1401ش.
• «شهلا شفيق،»، وب‌سایت شخصی شهلا شفیق، تاریخ بازدید:30 تیر 1401ش.
• شفیق، شهلا، «اسلام‌گرایی، انقلاب ایران و فمینیسم اسلامی»، وب‌لاگ شهلا شفیق، تاریخ درج مطلب: 2021/04/18م، تاریخ بازدید:30 تیر 1401ش.