فرزندآوری
طرح مسئله
«جمعیت» یکی از مؤلفه‌های مهم قدرت یک کشور است؛ کلید واژه‌ای که بسیاری از مناسبات اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی را تحت تاثیر خود قرار می‌دهد. برنامه و سندهای بالادستی کشور مانند افق چشم انداز و سند توسعه بدون توجه به جمعیت محقق نمی‌شود. متاسفانه در حال حاضر وقتی صحبت از «جمعیت» می‌شود عموم مردم به چشم یک گزاره سیاسی به آن نگاه می‌کنند در حالی که افزایش یا کاهش جمعیت به طور مستقیم با معیشت، اقتصاد، امنیت و البته آینده یک جامعه ارتباط تنگاتنگ دارد و حاکمیت هر کشوری می‌تواند از این ابزار برای بهبود زندگی خود مردم و اقتصاد کشور استفاده کند. اما مشکل اینجاست که متأسفانه در مورد جمعیت در کشور ایران تاحدودی غفلت شده و نیاز به برنامه جامعی در این زمینه داریم تا درآینده کشور به سالخوردگی دچار نشود.
امروزه در کشورهای غربی، برنامه‌های گسترده‌ای برای افزایش جمعیت و تشویق خانواده‌ها برای فرزندآوری طراحی و اجرا می‌شود اما در عین حال همین کشورهای غربی، نسخه کاهش جمعیت و کنترل موالید را برای کشورهای اسلامی و جهان سوم می‌پیچند. در گذشته، اجرای سیاست‌هایی مانند اعمال برخی محدودیت‌ها برای فرزندان چهارم و بعد از آن در خانواده‌ها، کنترل جمعیت به ویژه در دهه هشتاد و ... در کشور در کاهش تمایل خانواده‌ها به فرزندآوری نقش داشته است .البته رواج فردگرایی، تجردگزینی، افزایش نرخ طلاق، افزایش سن ازدواج، اشتغال زنان، افزایش تحصیلات، گسترش خانواده‌های کوچک، افزایش شهرنشینی، مصرف‌گرایی و فرزندسالاری هم در کاهش تمایل افراد به فرزندآوری نقش مهمی داشته‌اند.
آمارهای نگران کننده
همانطور که می‌دانیم و آمارها نیز نشان می‌دهد، از سال ۹۴ تاکنون، با کاهش نرخ موالید، بحران کاهش جمعیت و کاهش جمعیت جوان کشور روبرو شده‌ایم. در کنار این موارد شاخص نرخ رشد کشور که یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های جمعیتی است، در دهه نود روندی نزولی را در پیش گرفته است. نرخ رشد جمعیت سال ۱۳۹۰ معادل ۱.۲۹ درصد بود و سال ۱۳۹۵ به ۱.۲۴ درصد رسید تا اینکه در سال ۹۸ این رقم برخلاف تمامی پیش بینی‌های پژوهشی به کم‌تر یک درصد رسید تا جدی بودن بحران کاهش جمعیت را بار دیگر به همه گوشزد کند.
طی سال‌های 90 تا 98، مجموع جمعیت روستا و شهر از 75 میلیون و 95 هزار نفر در سال 1390 به 83 میلیون و 75 هزار نفر در سال 1398 افزایش پیداکرده است؛ تقریباً به‌طور متوسط سالی 997 هزار نفر. رشد سالانه جمعیت در این 8 سال همواره بیشتر از یک درصد بوده اما روند آن تقریباً سیری نزولی داشته است. بر اساس پژوهش‌ها، پیش بینی می‌شد که شمار موالید سال ۹۸، رقم یک میلیون و ۲۰۵ هزار نفر باشد اما دلایل متعدد معادلات را به هم ریخت و این رقم به یک میلیون و ۱۹۶ هزار نفر نزول پیدا کرد. با تداوم روند کنونی، پیش بینی می‌شود تا حدود ۲۰ تا ۲۵ سال آینده نرخ رشد جمعیت ایران به عدد صفر درصد سقوط کند.
بحران در آینده نزدیک
بحث جمعیت در كشور ایران، با توجه به آمار و ارقامی كه نشان داده می‌شود، حركتی رو به سالمندی دارد و این موضوع نمی‌تواند پیام خوبی برای آینده داشته باشد. زیرا وقتی جمعیت رو به سالمندی می‌رود، نیاز به دارو، درمان، مراقبت، نگهداری مخصوص سالمندی دارند، در این شرایط باید نسلی وجود داشته باشد كه از این میان‌سالان مراقبت كند، یعنی آن تعداد نیروی جوانی هم كه وجود دارد، صرف این مسائل می‌شود، آن وقت از تحرك، پویایی و پیشرفت كشور كاسته می‌شود.
آمارهای هشدارآمیز، یعنی زنگ خطر تحولات جمعیت در ایران بسیار بلندتر از گذشته به صدا درآمده است، ولی متأسفانه سال‌ها است که علیرغم تأکیدات رهبر معظم انقلاب هیچ مسئول و نهادی در کشور به این خطر بزرگ توجه نمی‌کند. در حال حاضر ۹.۹ درصد جمعیت ما سالمند هستند اما تا سه دهه آینده، ۳۰ درصد جمعیت در بازه سالمندی بالای ۶۰ سال قرار خواهند گرفت و به یکی از 5 کشور سالمند جهان تبدیل خواهیم شد! لذا بحران جمعیت، آینده و اقتصاد کشور را تهدید میکند؛ بحرانی که رهبری درباره آن هشدار دادند که "تَن من از این مسئله می لرزد!" با ادامه روند کنونی و در صورت عدم اجرای قوانین جمعیتی و عدم اجرای سیاست‌های کلی جمعیت چندین دهه آینده برای ایران بحران ساز خواهد بود.
عدم توجه کافی مسئولین به سیاست‌های جمعیتی
در کشورمان با وجود اینکه ایران طی 30 سال گذشته بالاترین رکورد سرعت کاهش نرخ موالید در دنیا را از آن خود کرده و جمیعت کشورمان با سرعت فزاینده‌ای در حال مسن شدن است و حتی تامین نیروی انسانی و مولد طی ده‌های آینده با چالش جدی مواجه خواهد بود، اقدام عملی خاصی برای اصلاح رویه جمعیتی کشور صورت نگرفته و علیرغم گذشت بیش از 7 سال از تذکر رهبر انقلاب به مسئولان مبنی بر لزوم بازنگری در سیاست‌های جمعیتی کشور در راستای افزایش جمعیت، متاسفانه اقدام درخوری در دولت، مجلس، شورای عالی انقلاب فرهنگی و نهادهای مسئول صورت نگرفته است.
درباره نتایج و آمار و ارقامی که از چندین سال پیش تاکنون، کارشناسان حوزه جمعیت و از میان مسئولین کشور، تنها رهبر معظم انقلاب نسبت به آن هشدار داده بودند، متأسفانه شاهد عدم توجه نهادهای مسئول و افراد ذی‌ربط بوده‌ایم؛ حال نتیجه عدم اجرای قوانین و سیاست‌های جمعیتی به اتفاقی عجیب یعنی نزول نرخ رشد کشور به کم‌تر از یک درصد آن هم برای اولین بار در تاریخ ایران، منجر شده است.
لزوم توجه مسئولین به فرصت‌های امروز
براساس گفته‌های کارشناسان، ما در حال حاضر در «پنجره جمعیتی» قرار داریم که به عنوان یک فرصت طلایی در نظر گرفته می¬شود. امروز جمعیت 15 تا 64 سال کشور، حدود 70 درصد و جمعیت زیر 15 سال و بالای 65 سال، حدود 30 درصد است، ایران از سال 1385 چنین وضعیتی دارد و جمعیت شناسان می‌گویند تا سال 1425 یعنی به مدت 40 سال این پنجره به روی کشور باز خواهد ماند ولی نکته اینجاست که اگر به همه مسائل مربوطه این حوزه توجه نشود و منابع لازم در این باره اختصاص نیابد، این دوره طلایی بی هیچ دستاوردی سپری خواهد شد و پس از آن تهدید ها و آسیب های ناشی از این بی عملی فرا خواهد رسید. اگر ما به طور ناگهانی با کاهش جمعیت مواجه شویم در هرم جمعیتی کشور ما چاله جمعیتی به وجود می‌آید.
سیاست‌های افزایش جمعیت در کشور نیازمند برنامه‌ریزی‌های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی است. دولت باید با اعطای تشویق ها و تسهیلات مناسب دراین زمینه فعالیت کند و زمینه تحقق فرمایش رهبر فرزانه انقلاب را فراهم سازد. برای موفقیت در راستای افزایش جمعیت باید اقدامات اعتمادآمیز از سوی نهادهای دولتی صورت پذیرد. تغییرات فرهنگی در حوزه تشکیل خانواده و کارکردهای آن و ازدواج آسان و درست از اهم اقدامات دستگاه ها و نهادهای فرهنگی در این زمینه باید باشد.
منبع
نویسنده: دکتر مهدیه نامدار