فریب در ازدواج

از ویکی‌جنسیت

فریب، خدعه، دروغ و تدلیس و عناوین مشابه آن، در این مقاله به شیوه‌ها و اعمال غیرمتعارف، نابهنجار و گاه مجرمانه‌ای تعلق می‌گیرد که هدفش مخفی ساختن عیوب و نقایص موجود یا ابراز دروغین اوصاف و کمالات مفقود توسط یکی از طرفین ازدواج علیه طرف مقابل درابتدای شکل‌گیری خانواده است. این مقاله از منظر آسیب‌ شناسانه و با رویکردی روان‌شناختی‌ اجتماعی برخی از مهم‌ترین پیش‌زمینه‌های روانی، فرهنگی، اجتماعی و آثار و پیامدهای مشهود فردی و اجتماعی و نیز راه‌های کاهش و مقابله با فریب در ازدواج را بررسی وکنکاش می‌کند.

فریب در ازدواج
الگوی جعبه اطلاعات مقالات
نویسندگان شرف الدین، سید حسین
عنوان مقاله فریب در ازدواج از نگاه روانشناسی اجتماعی
نام مجله مطالعات راهبردی زنان
سال چاپ ۱۳۸۳
شماره مجله شماره ۲۵
امتیاز مقاله ISC

معنای لغوی و اصطلاحی تدلیس

تدلیس، باب تفعیل و از ماده «دَلَسْ» و «دَلْسْ» به معنای ظلمت و تاریکی، نیرنگ و عیب پوشی است و مُدَلّس کسی است که با اقداماتی، واقع را از نظرها می پوشاند، آنچنانکه تاریکی، چشم را از دیدن مانع میشود. تدلیس عملیاتی است که موجب فریب طرف قرارداد شود.

شرایط تدلیس

  • عنصر مادی

یعنی در انجام عملیاتی که به پوشاندن عیب یا اظهار کمالی غیر واقعی منتهی میشود«تشخیص عملیاتی که تدلیس به شمار میرود، با عرف است.

  • عنصر معنوی

تدلیس معمولاً در جایی صادق است که فرد تدلیس کننده متعمداً و به انگیزه اغوا و فریب طرف مقابل ‌ که علی الفرض قصد ازدواج با او را دارد.

  • تصنعی و گذرا بودن متعلق تدلیس

آثار ناشی از عملیات فریبکارانه باید زودگذر و زوال پذیر باشد و در اندک زمانی وضعیت عادی و طبیعی نمایان گردد.

  • منفعت بودن ویژگی مستور

تدلیس در جایی صدق میکند که صفت یا ویژگی وجوداً یا عدماً عیب و نقص انگاشته شود و اطلاع دقیق فرد از وضعیت طرف مقابل در تصمیم او به ازدواج نقش تعیین کننده داشته باشد.

  • غیرمتعارف بودن عیب مذکور

تدلیس در جایی صادق است که عیب یا عیوب مخفی شده غیرمتعارف بوده و اطلاعیابی از آن در تصمیم فرد به ازدواج یا انصراف از آن نقش تعیین کننده داشته باشد.

  • علم فرد به وضعیت خویش

تدلیس در جایی است که فرد مورد نظر از وضعیت خویش علم و آگاهی کافی داشته و به دلایلی متعمداً واقعیت امر را از دیگری مخفی سازد.

  • توجیه ناپذیری و حساسیت برانگیزی منقصت مستور

تدلیس در جایی صادق است که عیب مخفی شده در صورت اظهار به دلیل فقدان توجیه کافی، عادتاً به برانگیختن حساسیتها و واکنشهای منفی منجر شود.

  • تدلیس کننده طرف قرارداد باشد

تدلیس کننده باید طرف قرارداد یا وابسته و مرتبط با او در جریان ازدواج باشد.

صور اظهار تدلیس

  • تدلیس به سه صورت اثباتی، سلبی و تردید و ابهام امکان وقوع دارد:
  • صورت اثباتی

این شکل از تدلیس در جایی است که طرفین قرارداد شخصاً یا از طریق وسایط با بهره گیری از اقداماتی، عیوب و منفعت های موجود را پنهان کرده یا اوصاف و کمالات غیرواقعی او را واقعی نمایانده یا در کمّ و کیف آن زیاده گویی و نقصان گویی کنند .

  • صورت سلبی

این شکل از تدلیس در جایی است که طرفین قرارداد شخصاً یا به واسطه آنها، از اظهارنظر در خصوص عیوبی همچون مصنوعی بودن دست یا پا، اعتیاد و... متقاضی که عادتاً اطلاع از آن، در تصمیم فرد به ازدواج تعیین کننده است، سکوت کرده یا بالاتر از آن در مقام مشاوره و استیضاح انکار کند .

  • صورت تردید و ابهام

شق سوم تدلیس، جایی است که فرد با اظهارات چند پهلو و تفسیرپذیر، طرف مقابل را به اشتباه انداخته است در عین حال، میان برداشت طرف با آنچه خود اراده کرده است، تفاوت ماهوی وجود دارد.

انواع تدلیس

  1. تدلیس در شخص طرف قرارداد
  2. تدلیس در ویژگیهای فیزیکی
  3. تدلیس در ویژگی روحی-روانی
  4. تدلیس در ویژگیهای تربیتی و اخلاقی
  5. تدلیس در هویت تاریخی
  6. تدلیس در وضعیت فرهنگی
  7. تدلیس در وضعیت اجتماعی
  8. تدلیس در وضعیت اقتصادی
  9. تدلیس در وضعیت سیاسی

علل و زمینه های فردی و اجتماعی تدلیس

  1. ضعف جامعه پذیری مطلوب
  2. ضعف تعلقات دینی
  3. عدم توجه به کارکرد ارزشها
  4. شر و شور جوانی
  5. خودگرایی و جامعه گریزی
  6. آموزش و یادگیری
  7. توهم محمل های توجیهی

شگرد های افراد به صورت آگاهانه یا ناآگاهانه در توجیه تدلیس

  • مجموعه شگردهایی که افراد محتملاً در چنین شرایطی آگاهانه یا ناآگاهانه بدان تشبث شده و عمل خویش را موجه میسازند، از این قرار است:
  1. مغالطه حد میانه
  2. مغالطه بزرگنمایی اوصاف مثبت
  3. مغالطه ناچیزانگاری عیبهای آشکار
  4. مغالطه تنقیص
  5. مغالطه تمجید
  6. مغالطه تطمیع
  7. مغالطه سنت گرایی
  8. مغالطه سنت گریزی
  9. مغالطه تعمیم
  10. مغالطه تهدید یا توسل به زور
  11. مغالطه نسبی انگاری امـور مطلق
  12. مغالطه سوء تفسیر
  13. مغالطه دلسوزی
  14. مغالطه توجیه عمل با توسل به ارزشهای والاتر
  15. مغالطه شنونده باید عاقل باشد
  16. مغالطه هدف وسیله را توجیه میکند
  17. مغالطه مراعات حال طرف
  18. مغالطه جبران

انگاره های قالبی مثبت

تصورات قالبی و افکار کلیشه ای مجموعه ای از چارچوب های شناختی ـ عاطفی درخصوص گروههای خاص اجتماعی است که معمولاً تحت تأثیر اوضاع و شرایط فرهنگی حاکم بر جامعه، تجارب زیستی، حشر و نشر اجتماعی و فرآیند یادگیری برای فرد حاصل میشود.

  • کل نگری جهت دار

بـر طبـق بـرخی دیـدگاهها در روانشنـاسی معرفت (نظریـه گشتالت) بـرداشتها و طرز تلقی های اشخاص در چارچوب یک فرآیند ساده و منطقی شکل میگیرد.

  • تعارض شناختی

ازمنظر روانشناسی معرفت، برخورداری همزمان فرد از دو باور متعارض و دارای اقتضائات عاطفی ـ رفتاری ناهمگون، به ویژه در صورتی که هر دو از اقتدار و سرزندگی یکسانی برخوردار باشند، وی را در عمل با شکل گزینش و انتخاب رفتار مناسب مواجه میسازد.

  • ناهمسویی میان ارزشها و تمایلات

التزام به ارزشهای پذیرفته شده اجتماعی در مواردی فرد را به سرپیچی از تمایلات طبیعی اش ناگزیر میسازد. در چنین شرایطی، اتخاذ موضع درست و تصمیم واقعبینانه به دلیل تعارض گزینه ها و در مواردی عدم امکان جمع میان آنها به غایت مشکل است.

  • اختلالات شخصیتی

برخی روانشناسان، انحراف رفتاری را به ویژه در برخی سطوح از وجود درجاتی از کاستی ها و محدودیتهای شخصیتی ناشی میدانند.

  • فرافکنی روحیات انتقامی

ازجمله عواملی که سوق یابی فرد به کجروی را در مراحل بعد تسهیل میکند، ذخیره سازی تجارب تلخ و ناخوشایند دوران اولیه زندگی است.

  • خوف واکنشهای غیرمنتظره

براساس مطالعات تجربی، در مواردی که فرد بروز واکنشها و حساسیتهای منفی شدید و غیرمنتظرهای را در قبال رفتار معمول و منطقی خویش پیش بینی کند، به طور طبیعی از اقدام به چنین رفتارهایی منصرف خواهد شد .

  • سابقه ذهنی مثبت

نگرش مثبت و تلقی خوشبینانه از افراد که عادتاً به دلیل سوابق دوستی و آشنایی ممتد و تعاملات عاطفی ـ رفتاری متنوع و مکرر زمینه ذهنی ـ روانی مناسبی برای تأثیرپذیری عمیق و گسترده از ایشان را فراهم میسازد.

  • وجود نگرشهای مشابه

تردیدی نیست که مشابهت افراد در طیف گستردهای از ویژگیها، عواطف مثبت و متقابلاً عدم مشابهت یا مشابهت اندک، عواطف منفی ایشان نسبت به یکدیگر را برمی انگیزد.

  • ارتباطات با واسطه و اثرات هاله

برقراری ارتباط توأم با کاربرد علایم، اشیاء و پدیده های عینی و چشم نواز در ارتباطات کلامی و غیرکلامی که معمولاً از آن به «ارتباط به وسیله اشیاء» تعبیر میشود، تأثیرشگرفی در داوری ما نسبت به افراد و ویژگیهای آنها دارد.

  • تعلق خاطر افراطی

عشق و تعلق خاطر افراطی افراد در شرف ازدواج به یکدیگر نیز از پیش زمینه هایی است که اعمال خردورزی های دقیق و کنجکاویهای هوشیارانه را تا شعاعی با مشکل مواجه میسازد.

  • یأس از توفیق

از جمله علل و زمینه هایی که بالقوه افراد متقاضی ازدواج، به ویژه دختران را به بهره گیری آگاهانه از شیوه های فریبنده و اغواگرایانه وسوسه میکند، احساس ناکامی و حرمان در موفقیت ازدواج و دستیابی به موقع به هدف مورد نظر و یأس و نومیدی از رفع عاجل این منقصت و کسب موقعیت همسری مناسب در سنوات آتی است.

در مواردی که افراد در شرف ازدواج به دلیل عدم آمادگی کافی، مشوق های محیطی، هیجانات و التهابات جنسی، واسطه گری گروهها و جریانات انحرافی، ضعف کنترل اجتماعی و عوامل دیگر، خواسته یا ناخواسته در مراحل اولیه ازدواج به چرخه روابط غیرمجاز و معاشرتهای مفسده انگیز کشیده شده باشند و در حدی خلاف انتظار، اصول و ضوابط اخلاقی و حقوقی و معیارهای سنتی را نقض کرده باشند، در عمل خود را به ادامه راهی که به غلط پیموده اند، ناگزیر خواهند یافت.

  • ضعف حساسیت فرهنگ عمومی

استقرار نظم رفتاری در هر جامعه مرهون رعایت اصول و تمهید شرایطی است که فقدان آن در هر سطح، از تحقق و تداوم کامل این مهم مانع میشود.

  • پیچیدگی محیط و محدودیتهای شناختی

برخی نظریات، ابتلای به تدلیس را محصول پیچیدگیهای جامعة جدید از یکسو و پیچیدگی ابعاد شخصیتی و تعدد و تنوع موقعیتها و نقشهای اجتماعی انسان مدرن از سوی دیگر و بالطبع وجود موانع زیاد در مسیر تحصیل شناخت کافی از افراد میدانند.

  • ناهمسویی سطوح هنجاری

هنجارها و قواعد رفتاری از یک منظر به دو سطح آرمانی و ایدهآل و واقعی و عینی تقسیم میشوند. هنجارهای آرمانی بیانگر بینشها و ارزشهای متعالی و هنجارهای عینی و رایج مبین بینشها و ارزشهای عادی و متوسط است.

  • ناهمسویی میان اهداف و وسایل

بـر طبق بـرخی نـظریات جامعه شنـاختی، کجروی در هـر سـطح محصول نـوعی ناهمسویی میـان اهداف و وسـایل پذیرفته شـده است.

  • ناهمسویی میان ارزشها و هنجارها

عدم انطباق یا نامتقارن بودن دو نظام ارزشها و هنجارهای پذیرفته شده اجتماعی نیز بالقوه زمینه بروز برخی بینظمی های رفتاری و کجرویهای قابل پیشبینی را فراهم میسازد.

  • تمهیدات ساختاری

نظریه دیگری که در خصوص تدلیس مردان علیه زنان بعضاً و به تعابیر مختلف بدان استناد میشود، برتری موقعیت اجتماعی مردان و به عبارتی مردانه بودن ساختار کنش و موضع فرازین آنها در مقایسه با موضع فرودین زنان در ذهنیت فرهنگی است.

  • اعطای فرصت

طبق برخی نظریات آسیب شناسانه، کجروی و انحراف در هر سطح، مولود و محصول کنش متقابل فرد کجرو و فرد آسیب دیده است. برخلاف ذهنیت رایج که معمولاً آسیب دیدگان را افرادی منفعل، بی تقصیر و صرفاً طعمه و آماج هواخواهی منحرفان میانگارد، نقش آسیب دیده نیز در فرآیند انحراف هرچند به طور ناخواسته و ناآگاهانه نقشی تعیین کننده و قابل توجه به حساب میآید.

برخی تحلیل ها با بهره گیری از منطق اقتصادی و نظام عرضه و تقاضا، رقابتی بودن بازار ازدواج و محدودیتهای ناشی از دستیابی به همسر مطلوب را عامل اصلی سوقیابی افراد به تدلیس و فریب میدانند.

  • گزینش عقلانی

برطبق برخی نظریات، دست یازیدن به رفتارهای غیرمنتظره و کجروانه از نوعی پیش آ گاهی، بررسی گزینه های ممکن و محتمل رسیدن به مقصود، برآورد امکانات، محدودیتها و فرصتهای شخصی و محیطی، سنجش پیامدهای مثبت و منفی حصول اطمینان نسبی به موفقیت گزینه مورد نظر، گزینش عقلانی، تصمیم و اراده به انجام رفتار مقصود با هدف دستیابی به غایت مطلوب برخوردار است.

  • ضعف کنترل اجتماعی

فرآیند جـامعه پذیری و تـعلیم و تـربیت مطلوب اعضـا و درون سـازی بـاورها، ارزشها، هنجارها و الگوهای اجتماعی و به عبارتی درونسازی طرز سلوک سامانمند و «دیگری تعمیم یافته» در ساختار شخصیت، تنظیم روابط و سازماندهی حرکتها و اعمال اجتماعی، و اموری از این سنخ که بالطبع شرط لازم یکپارچگی و همبستگی اجتماعی و همسویی اعضا با اقتضائات نظام جمعی است.

مقابله با آثار و پیامدهای ناگوار تدلیس

در نوشتار بالا انواع تدلیس و آثار آن در زمینه های مختلف در عرصه جامعه و خانواده و عواقب آن در تمام مقاطع زندگی مورد بررسی قرار گرفت . برای حفظ خویش و دورماندن از ابتلا به عمل ناپسند فریب و تدلیس و ایجاد مصـونیت در مقـابل اقـدامات اغواگرایانه محتمل دیـگران و بـرحذرداشتن سـایرین از درغلطیدن به ورطه فریب و در صورت وقوع، مقابله با آثار و پیامدهای ناگوار آن و به طور کلی، کاهش ضریب وقوع آن در جامعه کل، تمهید مجموعه ای از سیاستها و تدابیر فرهنگی ـ اجتماعی در سطح خرد و کلان لازم و ضروری بنظر میرسد.

با اصلاح و تنظیم نظام هنجاری متناسب با سطح انتظارات و اقتضائات محیطی و پوشش دهی هنجاری به همه سطوح و عرصه های تعامل اجتماعی و ایجاد زمینه های مناسب برای تعلیم و تربیت مطلوب و درونریزی ارزشها، هنجارها، قواعد و الگوهای پذیرفته شده اجتماعی در ساختار شخصیت افراد و همچنین ثبت و ضبط دقیق اوصاف مشروط توسط زوجین در فرمهای مخصوص در حضور مراجع رسمی ،طراحی و تصویب قوانین مناسب و کارآمد و تلاش برای اجرای درست آن در جهت برخورد قاطع با متخلفان و افرادی که از اعتماد دیگران به نفع خویش سوءاستفاده می کنند.تا حدودی میتوان از این عمل نا پسند جلوگیری کرد.

کلمات کلیدی

تـدلیس، کـجروی. ازدواج، شـخصیت، جـامعه پذیـری، ارزش، هنجـار، سـاختـار، کنـش، کنترل اجتماعی.

منابع