فلسفۀ حجاب
وجوب حجاب برای بانوان تا حدودی که در کتابهای فقهی و رسالههای علمیۀ مراجع تقلید یاد شده، از ضروریات دین اسلام است که هر مسلمانی باید به این حجم الهی پای بند باشد، و از طرفی با اندکی تأمّل در مییابیم که سلامت جامعه و آرامش زندگی خانوادگی نیز در سایۀ عفّت و حجاب حاصل میگردد. از طرفی دیگر بیگانگان برای از بین بردن جوامع اسلامی، به عدم رعایت حجاب دعوت کرده و گروهی را به این حجم ضروری الهی بی توجه ساختهاند. برای آگاهی بخشی و توجه دادن بانوان مسلمان به این حکم الهی راههایی است که یکی از آن راهها استدلال علمی برای فلسفه وجوب، لزوم وجوب و فوائد آن میباشد که باید به گونهای روشن بیان شود. بنابراین نویسنده در این مطلب برآن است که در این امر الهی، از لحاظ عقل، فظرت و قرآن مجید، قدمی برای اثبات آن بردارد.
گزارش مقاله
نویسنده مطالب را در پنج فصل بیان و توضیح داده است که عبارتند از: فصل اول/مفهوم شناسی. فصل دوم/ مباحثی در باب فلسفه و حکمت احکام. فصل سوم/فلسفۀ تشریع حجم حجاب اسلامی . فصل چهارم/ برخی از فواید عمدۀ حجاب اسلامی. فصل پنجم/ پاسخ برخی شبههها.
فصل اول: مفهوم شناسی
فصل حاضر، مفهوم واژههای کلیدی و اصلی مرتبط با موضوع تحقیق را بیان کرده است. نخست دربارۀ مفهوم لغوی واژه حجاب با استفاده از کتابهای لغت بحث نموده وسپس به طور اجمالی مفهوم واژۀ حجاب را در ضمن آیات و روایات مطرح کرده است. در ادامه برخی از انواع حجاب و عفاف را از دیگاه قرآن و حدیث به طور اجمالی بیان نموده و همچنین مفهوم حجاب اسلامی را در نوشتار توضیح داده است. سپس به برخی از درجات و مراتب حجاب اشاره داشته و در ادامه به توضیح مفهوم حکمت و فلسفۀ احکام، ملاک، منط و علت احکام و تفاوت آنها با یگدیگر پرداخته است.
فصل دوم: مباحثی در باب فلسفه و حکمت احکام
در فصل حاضر به منظور آشنایی اجمالی با بحث فلسفه و حکمت احکام اسلامی به برخی به پرسشهای کلی در این باب پاسخ داده شده است. پرسشهایی از قبیل اینکه:
خاستگاه و منشأ بحث هدفمندی و فلسفه حکمت احکام چیست؟ تحقیق و آگاهی دربارۀ فلسفۀ احکام چه اهمیّتی دارد ؟
- در پاسخ به این پرسش، گروهی مشهور به « اشاعره»، منکر هدفمندی افعال خداوند شدهاند و آن را خارج از شأن و ذات آن دانستهاند. بنابراین براساس اعتقاد این گروه احکام شرعی تابع مصالح و مفاسد نیست. هر چیزی که شارع به آن امر کرده، نیکو و دارای مصلحت است و هرچیزی که شارع از آن نهی کرده، قبیح و دارای مفسده است.
- به اعتقاد شیعیان، اوامر و نواهی الهی و قوانین دینی تابع مصالح و مفاسدی است که این مصالح و مفاسد به بندگان باز میگردد و به طور کلی وجود همین مصالح و مفاسد سبب تشریع احکامی همچون واجبات و محرمات میشود؛ فرد حق دارد به تحقیق و جست و جوی در فلسفه احکام از طریق دلایل قطعی عقلی و نقلی (آیات و احادیث) بپردازد و همچنین آگاهی از فلسفۀ احکام تأثیر بسیار مثبتی در منطقی و عقلی جلوه دادن احکام دینی و ایجاد انگیزه مضاعف برای امتثال، اطاعت، پذیرش و انجام احکام الهی دارد. البته گاهی محدودیت در علم بشری، باعث میشود که به علت آن پی نبرد، اما باز هم اطاعت از آن حکم برای فرد محترم و واجب است.
دیگاه مخالفان تحقیق دربارۀ فلسفۀ احکام چیست؟ و این دیدگاه با چه نقدهایی روبه رو است؟
مخالفان تحقیق در فلسفۀ احکام معتقدند که آگاهی از فلسفۀ احکام و بیان آنها نه تنها سودی ندارد و سبب تحکیم مبانی دینی و ترویج دین نمیشود، بلکه برعکس موجب سستی عقاید دینی مسلمانان و خشنودی و تقویت مخالفان دین میگردد. مخالفان تحقیق در فلسفۀ احکام را میتوان به دو دسته تقسیم کرد:
- کسانی که معتقدند که وحی، فوق عقل است و نباید کوشید از طریق تحقیق در فلسفۀاحکام شرعی که جنبۀ وحیانی دارند، آنها را با عقل بشری تفسیر و تحلیل کرد. در پاسخ این دسته کافی است که به منطق برخی آیات قرآن در تشویق به تفکر، تعقّل و بهره جستن از عقل و علم در شناخت دین و ره یافتن به فلسفۀ احکام اشاره کرد.
- دستۀ دوم افرادی هستند که اصل تعقل و اجتهاد را پذیرفتهاند؛ ولی در خصوص شناخت فلسفۀ احکام بر اساس تجربه به این نتیجه رسیدهاند که تحلیلهای عقلانی، علمی و نظزیههای مبتنی بر آنها در فلسفۀ احکام در خور اعتماد نیست؛ زیرا با باطل شدن یکی از آن نظریهها، فلسفۀ احکام الهی در ذهن مردم نیز مورد تردید قرار میگیرد و این موجب تشکیک آنان در اصل باورهای دینی میشود.
فصل سوم فلسفۀ تشریع حکم حجاب اسلامی
در فصل حاضر دونوع پوشش ظاهری و باطنی را توضیح میدهد به این صورت که به موازات برخورداری انسان از دوبعد ظاهری و باطنی، میتوان از دونوع حجاب و پوشش ظاهری و باطنی نیز سخن گفت. همان گونه که انسان برای پوشیده نگاه داشتن خود در مواجهه با نا محرم نیازمند پوشش بدنی ظاهری است. روح و روان اونیز به منظور تعالی و تکامل به پوشش معنوی و باطنی مثبت همچون حیا، عفّت، ایمان، دین و دین داری نیاز دارد. به طور کلی میتوان گفت نتیجه و فایده برخورداری انسان از چنین پوشش هایی دستیابی انسان به فضیلت برجستۀ تقوا و خویشتنداری از طریق کنترل خود و مدیریت خواستههای شهوانی نفس است.
فصل چهارم: برخی فواید عمدۀ حجاب اسلامی
فصل حاضر نویسنده به این پرسش پاسخ میدهد که مهمترین فواید حجاب اسلامی چیست؟ دراین بخش، چند فایده عمدۀ حجاب بررسی شده است. نخست با استناد به شواهد و قراین پرشمار دربارۀ احترام و ارزش بانوان در مقام یکی از فواید حجاب اسلامی بحث شده است. سپس ضابطه مند کردن روابط جنسی، تعدیل غریزه خودنمایی و تسهیل خود سازی روحی و معنوی و اثرات آن در جامعه را در مقام فایدۀ حجاب اسلامی بررسی شده است.
فصل پنجم: پاسخ برخی شبههها
در فصل حاضر به برخی از مهمترین شبههها مرتبط با موضوع بحث پاسخ داده شده است. نویسنده با توجه به ضرورت پاکسازی اذهان از شبههها، برخی از مهمترین شبهههای مرتبط با حجاب را مطرح و به آن پاسخ داده است. از جمله:
- شبهۀ تفکیک عفاف از حجاب و پاسخ آن: ویل دورانت مورخ آمریکایی مینویسد: «عفّت با لباس پوشیدن هیچ رابطهای ندارد» و به تعبیر دیگر میتوان گفت که بین عفاف و حجاب تلازمی نیست؛ زیرا چه بسا زنانی که حجاب کامل ندارند، اما عفیف هستند و در مقابل، بسیارند زنانی که حجاب کامل دارند، اما عفیف نیستند. آنچه مهم است باطن افراد است و ظاهرآن مهم نیست. در حدیثی از امیرالمؤمنین(علیه السلام) روایت شده است: بدان هر ظاهری، باطنی متناسب با خود دارد. آنچه ظاهرش پاکیزه باشد، باطنش نیز پاک و پاکیزه است و آنچه ظاهرش پلید و آلوده باشد، باطن آن نیز آلوده است. با توجه به احادیثی مانند حدیث مزبور، در مباحث مبانی تربیت اسلامی از « تأثیر ظاهر بر باطن» و « تأثیر باطن بر ظاهر» در مقام دو مبنا از مبانی تربیت اسلامی انسان بحث شده است. نویسنده با توجه به ارتباط حجاب ظاهری و حجاب و پوشش باطنی(عفاف) به این شبهه پاسخ داده است.
- در پاسخ به شبهۀ ناسازگاری حجاب با عرفان نیز با توضیح معنای اصطلاحی حجاب در عرفان و فقه اسلامی آشکار شد که تعمیم دادن بار منفی معنای حجاب از عرفان به حجاب اسلامی، از مغالطۀ اشتراک لفظی سرچشمه میگیرد.
- در پاسخ به شبهۀ تنافی حجاب با آزادی گفته شد حجاب به نوعی، محدودیت ظاهری جسم و بدن به شمار میآید، اما تن دادن به برخی محدودیتها لازمۀ دستیابی به بهداشت و سلامت روحی و روانی است که زندگی اجتماعی بدان نیاز دارد. همچنین اشاره شد که حجاب ممکن است مانع برخی آزادیهای مادی و لذت دنیوی گردد؛ اما در حقیقت عاملی برای دستیابی به آزادیهای معنوی و حقیقی است.
- در پاسخ به شبهۀ حق شخصی پنداشتن حجاب، گفته شد: اول اینکه حجاب از مقولۀ حق نیست، بلکه از مقولۀ تکلیف الهی و حکم الهی است و دوم اینکه حجاب مقولهای شخصی نیست، بلکه بیشتر مقولهای اجتماعی است.
- در پاسخ به شبهۀ ناعادلانه بودن حجاب بیشتر بانوان نسبت به آقایان ـ تبعیض آمیز بودن حجاب ـ نیز گفته شد که احکام تشریعی اسلام متناسب با ویژگیهای تکوینی، جسمی و روحی زنان و مردان میباشد. از عادلانه بودن تشریع برخی احکام اختصاصی، مثل حجاب برای زنان و جهاد برای مردان حکایت دارد.
منبع
مهدی زاده، حسین، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمه الله، چاپ اول، بهار 1390