محمود شلتوت
 | |
| اطلاعات شخصی | |
|---|---|
| زاده | ۱۸۹۳م، مصر |
| مکتب | نواندیشان دینی |
| درگذشت | ۱۹۶۳م، قاهره |
| سایر مشخصات | |
| آثار | تفسیر القرآن الکریم، مقارنة المذاهب فی الفقه، الاسلام عقیدة و الشریعة و... |
| خدمات | |
| دین | اسلام |
| مذهب | اهل سنت |
| محل تحصیل | اسکندریه |
| خدمات | مشارکت در تأسیس دارالتقریب بین المذاهب الاسلامی، ارتباط با علمای شیعه، صدور فتوای جواز عمل بر اساس مذهب شیعه |
محمود شَلتوت؛ مشهور به شیخ شلتوت عالم و مفسر اهل سنت و از اساتید و رؤسای دانشگاه الازهر.
محمود شَلتوت مدافع تقریب و از مؤسسان دار التقریب بین المذاهب اسلامی بود و فتوای جوازِ عمل بر اساس مذهب شیعه را صادر کرد. کرسی تدریس فقه مقارن و ارتباط با علمای شیعه از دیگر اقدامات تقریبی او بود.شلتوت از جمله علمای نواندیش است که در مساله زنان صاحب رای و نظر می‌باشد.حضور در انقلاب مردم مصر در سال ۱۹۱۹م، اعتراض به واقعه ۱۵ خرداد در ایران و مخالفت با اقدام دولت ایران در به رسمیت شناختن دولت اسرائیل در سال ۱۳۲۶ش، از موضع‌گیری‌های سیاسی وی به شمار می‌رود.
زندگی‌نامه
محمود شلتوت در سال ۱۳۱۰ قمری برابر با ۱۸۹۳ میلادی در یکی از بخش‌های بحیره مصر متولد شد. وی در دانشگاه اسکندریه تحصیلات خود را شروع و بعد از فراغت از تحصیل در ۲۵ سالگی به عنوان استاد در این دانشگاه شروع به تدریس کرد. شلتوت در سال ۱۹۱۹م هم‌زمان با انقلاب مصر با نوشتن مقالات و سخنرانی با مردم همراه شد. وی در سال ۱۳۴۶ق به دعوت شیخ مصطفی المراغی رئیس وقت دانشگاه الازهر در این دانشگاه شروع به تدریس مشغول کرد؛ ولی بعد از کناره‌گیری المراغی از ریاست الازهر به دلیل اختلاف با دربار مصر، شلتوت نیز از تدریس در این دانشگاه کناره گرفت و به وکالت در محاکم شرعی پرداخت. شیخ شلتوت در سال ۱۳۵۵ق با بازگشت شیخ مصطفی المراغی به دانشگاه الازهر دوباره به تدریس فراخوانده شد. وی در سال ۱۳۷۷ق توسط رئیس جمهور مصر به عنوان ریاست دانشگاه الازهر برگزیده شد و تا زمان وفاتش در سال ۱۳۸۳ق در قاهره در این منصب باقی ماند.[۱]
دیدگاه
شیخ محمود شلتوت (1963م) مسایل مربوط به زنان را، با سخنرانی‌های خویش که نشان از نوگرایی داشت، حل می‌کرد[۲]وی با شیخ سباعی در سنت‌گرایی فقهی و نصوص هم‌رأی و به سنت‌هایی پایبند بود که لازم می‌نمود نوگرایان از آن بگذرند. او مسائل زنان را ضمن خانواده چاره‌یابی می‌کند. از این رو در نظر وی زن موجودی دارای استقلال انسانی و حقوقی نیست. زن از آن رو که عضوی از خانواده است، جز در چارچوب خانواده، یعنی مادر یا همسر یا دختر و یا خواهر نگریسته نمی‌شود. بنابراین اولین زنی که شیخ شلتوت از او سخن می‌گوید، همسر است، زیرا خانواده بر اساس ازدواج به وجود می‌آید و غریزه بقا، منجر به زاد و ولد می‌شود.
به دلیل «نَفْس واحده» در نخستین آیه سوره نساء، مانعی نیست از تساوی مرد و زن در ارزش‌های انسانی سخن گفته شود، که همگی بدین آیه استناد کرده‌اند. در نظر وی ازدواج ارزشی افزونتر از عقد و پیمان‌های مادی دارد و گرنه «میثاق غلیظ» و محکمی که قرآن از آن سخن می‌گوید، معنا نداشت.پس از این، شیخ شلتوت وارد جزییات شروط و موجبات عقد و هم‌شأن بودن زن و شوهر و مَهر و سنت خانواده‌ها در همکاری در امور نیک و تقوا می‌شود و معتقد است: «درجه» و برتری مرد که قرآن از آن [در آیه 228 بقره] سخن می‌گوید، «قیمومت» و سرپرستی است که مسؤولیتی بالاتر از ریاست است.[۳]
شیخ شلتوت مانند شیخ سباعی، بر طلاق، تأکید می‌ورزد، و گر چه قیمومت مرد، میان این دو اندیشور مسلمان مشکل ساز بوده، ولی واقع قضیه، طلاق و استفاده نادرست و ظالمانه مرد از این حق بوده است.اصلاحاتی که در قوانین احوال شخصیه صورت گرفت، از پیامدهای سوء قدرت شِبْه مطلق مرد در طلاق کاست. شیخ شلتوت جزییات این مسأله را شرح می‌دهد و راه‌های دفاع زن در این باره را روشن می‌کند.وی پیشتر رفته، اقسام طلاق را فرصتی برای زن و مرد می‌داند تا به خویشتن مراجعه کنند و به سرِ زندگی خود بگردند و آن گونه که تجربه ثابت کرده، بتدریج موارد اختلاف و جدایی را برطرف کنند.[۴]
از نظر شیخ شلتوت، دوری و ترک چندهمسری است، مگر آنکه ضرورت شدیدی پیش آید. برای روشن کردن موارد ضروری، سخت نیست حکمت چندهسمری فهمیده شود، اما جالب است که شیخ بزرگوار می گوید: برخی اعتقاد به تعدد زوجات دارند. [گویا خود بدین کار اعتقاد ندارد].وی دلیل تعدد زوجات را مقتضای طبیعت بشر می‌داند، که شارع به تنظیم و محدود کردن آن به چهار همسر پرداخته است. از این رو این کار مباح است. این برداشت از آیات را سنت و عرف مسلمانان در طول قرون گذشته تأیید می‌کند.
پس از این بحث‌ها، شیخ نتایج مثبت چندهمسری را شرح می‌دهد و وضع نابسامان خانواده‌های اروپایی را که ازدواج در آن کمتر رواج دارد که موجب گسترش فساد است با وضع خانواده‌های مسلمان مقایسه می‌کند. از این رو اقدامات وزارت امور اجتماعی مصر را در سال 1945 برای جلوگیری از چندهمسری به بهانه سوء تربیت و در به دری کودکان، نیز ناتوانی مرد در تأمین هزینه چند خانواده تقبیح می‌کند. شیخ شلتوت برای دست‌یابی به برنامه2های مشخصی در تنظیم خانواده، نه برای جلوگیری از زاد و وَلَد، که در دهه پنجاه و شصت مورد بحث بود، از کنترل جمعیت سخن می‌گوید [۵]
وی در پایان، فصلی را با نام «زن از نگاه اسلام» می‌نگارد، اما از آنچه پیشینیان درباره برابری و مسؤولیت گفته‌اند، فراتر نمی‌رود. دنباله سخن وی، اهمیت نقش زن در خانواده، آزادی زن، محدوده یادگیری و کار، تربیت فرزند، ازدواج، طلاق، حضانت و ارث زن است.[۶]
شیخ شلتوت و سباعی اصالت‌گرایی فقهی را با نص محوری که به طور مستقیم بازگشت به قرآن می‌کند، در هم آمیخته‌اند، که با نیازها و چارچوب‌های زمانه و دنیا هماهنگی نداشته، رو در روی آن است.بدین گونه نشانه‌های اصلی فقه احیایی که در مسایل زنان، در ظاهر و کارکرد و روند، به «هویت» اهتمام داشت، روشن و کامل می‌شود.[۷]
به نظر عمده نقد به دیدگاه شیخ محمود عدم توجه به نقش فردی و اجتماعی زنان و تاثیر گذاری این دو بعد از شخصیت زن بر سایر ابعاد خانوادگی است.آنچه در دیدگاه اسلام مورد تاکید بوده است یکسانی زن و مرد در بسیاری از تکالیف ومسئولیت‌های فردی و اجتماعی است که سازنده مسئولیت‌های خانوادگی زن می‌باشد. توجه به بعد معنوی- فردی برای زن و رسیدن زنان به بالاترین درجه‌های عرفانی در کنار مسئولیت‌های اجتماعی از قبیل حضور در عرصه‌های زنانه، امور خیریه، امر به معروف و نهی از منکر و ... موجب استفاده از نیوری عظیم و ظرفیت وجودی زنان تاثیر گذار در عرصه‌های مختلف است.
وجود نمونه‌های تاریخی در تاریخ اسلام گواهی بر تاثیرگذاری آنان می‌باشد. محدود کردن زنان در نقش‌های همسری، خواهری، دختری و عدم توجه به جایگاه فردی، معنوی، اجتماعی و سیاسی زنان نه تنها موجب رکود نیمی از نیروی جامعه است موجب عقب ماندگی، عدم اعتماد به نفس، عدم احساس رضایت، عدم مفید بودن و در نهایت رکود و رخوت زنان خواهد شد.
آثار
از شیخ شلتوت آثاری در تفسیر قرآن، فقه و علوم دیگر بر جای مانده که مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از:
- تفسیر القرآن الکریم: این کتاب جمع‌آوری شده سلسله مقالاتی است که طی چهارده سال در مجله رساله الإسلام درج شده. این کتاب توسط مجمع التقریب بین المذاهب الاسلامیه در سال ۱۳۷۹ش به چاپ رسید. این تفسیر ضمن پرداختن به بحث‌های سنتی تفسیر، نیازهای جدید و مقتضیات زمان و مکان را مورد توجه قرار می‌دهد و فراهم کردن زمینه‌های وحدت اسلامی و تقریب از اهداف آن است. این تفسیر را نه برای مذهبی خاص، بلکه برای همه مسلمین دانسته‌اند.
- مقارنة المذاهب فی الفقه: این کتاب درباره فقه مقارن تدوین شده است و با جمع‌آوری دیدگاه‌های مذاهب مختلف درباره یک مسئله فقهی، به ارائه نظر متناسب با زمان و مکان و ادله می‌پردازد.
- الاسلام عقیدة و الشریعة
- من توجیهات الاسلام
- الفتاوی
- من هدی القرآن
- المسئولیة المدنیة و الجنائیة فی الشریعة الاسلامیة
- فقه القرآن و السنة.[۸]
فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی
اقدامات تقریبی
شیخ شلتوت در زمینه تقریب و وحدت بین مذاهب اسلامی فعالیت‌هایی داشت که مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از:
تشکیل دارالتقریب بین المذاهب الاسلامی: شیخ شلتوت به همراهی شیخ مصطفی المراغی، محمدتقی قمی، مصطفی عبدالرزاق و عبدالمجید سلیم جماعت تقریب مذاهب اسلامی را با هدف وحدت بین مذاهب اسلامی در سال ۱۳۶۷ق در قاهره تأسیس کردند. صدور فتوای جواز عمل بر اساس مذهب شیعه: شیخ شلتوت در ۱۷ ربیع‌الاول سال ۱۳۷۸ق با حضور نمایندگان مذاهب مختلف اسلامی فتوایی مبنی بر جواز پیروی از مذهب شیعه را صادر کرد. وی در جواب استفتایی در مورد قرار دادن مکاتب شیعه اثناعشری و زیدیه در بین مکاتب اسلامی، معتقد است که اسلام در پیروی از مکتب خاصی منحصر نیست و می‌توان از یک مکتب به مکاتب دیگر منتقل شد.[۹]
ارتباط با علمای شیعه: شیخ شلتوت برای تقریب بین شیعه و اهل سنت با عالمان شیعه ارتباط برقرار کرد. نامه‌نگاری‌های او با آیت‌الله بروجردی، سفر به ایران و دیدار با آیت‌الله بروجردی و اقتدا در نماز جماعت به امامت محمدحسین کاشف الغطا در کنفرانس قدس از جمله این اقدامات بود.[۱۰]
تأسیس کرسی فقه مقارن: شیخ شلتوت با هدف مطالعه و تحقیق در فقه مذاهب اسلامی اقدام به تأسیس کرسی فقه مقارن در دانشگاه الازهر کرد. از دیگر اقدامات تقریبی شیخ شلتوت تأسیس مجله رساله الاسلام، نوشتن مقدمه بر تفسیر مجمع البیان از تفاسیر شیعه و برگزاری مراسم عاشورا در دانشگاه الازهر بود.[۱۱]
مخالفت با تکفیر: شیخ شلتوت با تکفیر پیروان مذاهب اسلامی مخالف بود. او صلاح و خیر مذاهب اسلامی را در این می‌دانست که به جای مشرک خواندن و تکفیر مردم، اهانت به روح بزرگان دین و اطلاق بت به ضریح شخصیت‌های بزرگ اسلام، باید افراد عوام و ناآگاه را آگاه کرد.[۱۲]
تقریب در عرصه سیاسی
فعالیت‌های «شلتوت» برای تقریب مذاهب اسلامی و تقویت وحدت مسلمانان، به صدور فتاوای شرعی و تدریس فقه سایر مذاهب اسلامی در دانشگاه «الازهر» محدود نمی‌شد.
او در عرصه سیاسی نیز حضوری پر رنگ داشت. پس از آن که محمدرضا پهلوی، در اقدامی ضد اسلامی، موجودیت رژیم صهیونیستی را به رسمیت شناخت، «شلتوت» در تلگرافی به آیت‌الله بروجردی نسبت به این کار شاه اعتراض و از تأثیر آن بر روند رو به رشد «تقریب» اظهار نگرانی کرد و نوشت: «ما دوبار برای شاه تلگراف فرستاده، خاطر نشان کرده‌ایم که این اقدام وی بهانه‌ای برای کسانی است که خواهان قطع روابطی هستند که ما برای تقویت آن تلاش کرده‌ایم. مسلماً شما نیز از این عمل متأثرید و برای محکوم کردن آن به شدت خواهید کوشید و قطعاً اقدام جنابعالی تأثیر نیکویی خواهد داشت.»
شیخ شلتوت هم‌چنین در جریان قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ شمسی در ایران اعتراض خود را نسبت به دستگیری امام خمینی و کشته شدن عده‌ای از مردم ایران نشان داد و در نامه‌ای از عموم مسلمانان خواست که از علمای مجاهد ایران پشتیبانی کنند. در قسمتی از این پیام آمده است: «هشدار می‌دهم به مسلمانان همه کشورها و به ملت ایران که این تجاوز و دست‌درازی بی‌شرمانه را به سادگی نگاه نکنید و به تمام نیرو برای نجات علمای ایران از چنگال دژخیمان دیکتاتور ایران مبارزه کنید». شیخ شلتوت بعد از این اعلامیه طی تلگرافی خطاب به محمدرضا شاه رسماً خواست از تجاوز به «حریم روحانیت» خوداری کند.[۱۳]
پانویس
- ↑ «محمود شلتوت»، در ویکی شیعه
- ↑ الإسلام عقیدة و شریعة، محمود شلتوت، ص159 ـ 268،
- ↑ الإسلام عقیدة و شریعة، ص166 ـ 188؛ مِن توجیهات الإسلام، ص189 ـ 191
- ↑ الإسلام عقیدة ...، ص189 ـ 196
- ↑ لإسلام عقیدة، ص197 ـ 218
- ↑ لإسلام عقیدة، ص238 ـ 262.
- ↑ محمدالحسون، «سخنی در باب انکار صدور فتوای شیخ محمود شلتوت از سوی قرضاوی»، پایگاه اطلاع رسانی حوزه
- ↑ «شیخ محمود شلتوت»، دانشنامه‌اسلامی
- ↑ بی‌آزار شیرازی، همبستگی مذاهب اسلامی، ۱۳۷۷ش، ص۳۴۴.
- ↑ احمدی، شیخ محمود شلتوت، ۱۳۸۳ش، ص۷۵-۷۸.
- ↑ احمدی، شیخ محمود شلتوت آیت شجاعت، ۱۳۸۳ش، ص۳۰، ۹۰.
- ↑ بی‌آزار شیرازی، شیخ محمود شلتوت طلایه دار تقریب، ۱۳۸۵ش، ص۳۰-۳۱.
- ↑ «شیخ محمود شلتوت»،دانشنامه اسلامی
منابع
- رضوان السید،ترجمه: عبداللّه امینی،فقیه و زن، دیدگاه اصلاحی و نگاه احیایی،مجله پیام زن، شماره 115، مهر 1380ش.
- محمدالحسون، «سخنی در باب انکار صدور فتوای شیخ محمود شلتوت از سوی قرضاوی»، پایگاه اطلاع رسانی حوزه، تاریخ بازدید: 7 اسفند 1401ش.
- «شیخ محمود شلتوت»،دانشنامه اسلامی، تاریخ بازدید: 7 اسفند 1401ش.
- «محمود شلتوت»، در ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 7 اسفند 1401ش.
- احمدی، علی، شیخ محمود شلتوت، آیت شجاعت، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، معاونت فرهنگی، 1386ش.