مدیریت خانواده
ﻋﺪاﻟﺖ ﮐﻪ در ﻟﻐﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی راﺳﺘﯽ و درﺳﺘﯽ و ﺿﺪ ﺟﻮر و دوری از اﻓﺮاط و ﺗﻔﺮﯾﻂ و در اصطلاح، دادن حقوق افراد براساس استحقاق و شایستگی آن‌هاست، به طوری که هر چیزی را در جای خـود می‌نهد و مانع از تجاوز و ظـلم و سـتم می‌گردد. خانواده خمیرمایه پیکره اجتماعی، به مدیریتی سالم نیازمند است که از هرگونه در هم ریختگی جلوگیری نماید. همان گونه که ازدواج و بنیان خانواده نزد خداوند، خوش و خواستنی است، جدایی نزد او ناخواستنی است و براین اساس، ایـن مقاله بر آن است تا به بررسی جایگاه خانواده از دیدگاه امیرالمؤمنین علی(ع) در میان سخنان گوهر بار ایشان در نهج البلاغه بپردازد و درصدد آن است تا به پاسخ این سوال بپردازد که خانواده ناب شیعی از نـظر امـام علی(ع) چگونه است؟ محورهای مختلف ذکر شده توسط خود ایشان چیست؟
اهمیت این موضوع درآن است که جامعه شیعی باید اصول مدیریتی خانواده ناب شیعی را از دیدگاه برترین رهبر خود شناخته و خود را با آن هـم سو و هـم جهت نماید. این تحقیق با رهیافتی تحلیلی - توصیفی به بررسی جایگاه خانواده در نهج‌البلاغه از جمله: چگونگی مدیریت خانواده و نقش عدالت در پرداختن به اصول حاکم بر مدیریت خانواده و ... می‌پردازد و به این نتیجه مـی‌رسد کـه از مهم‌ترین اصول مدیریت خانواده عبارتند از: اصل تقسیم کار و مسئولیت‌پذیری، اصل برنامه‌ریزی و نظم و هماهنگی و ...؛ و خانواده ناب شیعی خانواده ای است که عدالت، حاکم بر تمامی روابط آن‌ها باشد و در هیچ زمینه‌ای دچـار افـراط و تـفریط نباشند.
 | |
| الگوی جعبه اطلاعات مقالات | |
|---|---|
| نویسندگان | معصومه قنبرپور؛ سمیه آزاددل |
| عنوان مقاله | نقش عدالت در تنظیم اصول حاکم بر مدیریت خانواده از دیدگاه قرآن و نهج البلاغه |
| نام مجله | مجله پژوهش و مطالعات اسلامی |
| سال چاپ | بهمن 1398، سال اول |
| شماره مجله | شماره هفتم، صفحات 24 تا 39 |
مفهوم شناسی
- عدالت:
عدالت در لغت به‌معنای حد وسط، دور از افراط وتفریط و راست و مستقیم آمـده‌است. عدالت در نهج‌البلاغه در معانی و کاربردهای مختلفی به‌کار رفته‌است: قرارگرفتن هرچیزی در جای خودش، انصاف‌ورزی، مساوات، برابری و رفع تبعیض، اعتدال و مـیانه‌روی، رعایت حقوق.
- مدیریت:
واژه مدیریت در لغت به معنای کار‌گردانی، گرداننده، اداره کننده، و کسی که کـاری را اداره می‌کند، می‌باشد. مدیریت در اصطلاح عبارتست از فرآیند به‌کارگیری مؤثر و کارآمد منابع مادی و انسانی در برنامه‌ریزی، بسیج نیروها و امکانات و هدایت و کنترل است که برای دست‌یابی به اهداف سازمانی و براساس نظام ارزشی مورد قبول صـورت گـیرد.
اصول مدیریت خانواده و نقش عدالت در آن‌ها
مهم‌ترین اصول مدیریتی که نویسنده در این مقاله برای خانواده به آن‌ها اشاره می کند عبارت است از:
اصل تقسیم کار و مسئولیت‌پذیری
ازدواج و تشکیل خانواده، پیش از آن که بـرای ارضای غریزه جنسی باشد، یک مسئولیت است و کسی که ازدواج می‌کند باید به این مسئولیت آگاه باشد. زن باید بداند در برابر این ازدواج که مرد او را شریک زندگی انتخاب کرده چه مـسئولیت و وظـایفی دارد. مرد نیز باید به وظایف و مسئولیت خود در برابر همسری که انتخاب می‌کند آگاه باشد و بداند که در بـرابر او چـه تـعهدی دارد. کارهای زندگی از کار بیرون و درون منزل تشکیل شده‌است و زن و مرد باید بخشی از آن را به عهده گـیرند.
امام علی (ع) در خطبه 23نهج البلاغه و نیز در خطبه 209 به این مسئله اشاره فرموده اند.
یکی از نقش‌های عدالت در این اصل مدیریتی واگذار‌کردن عادلانه کار به عهده زن است که با شرایط روحی و روانی او هماهنگ باشد و همراهی همسر در کـارها بـا او در انواع کارها و به‌خصوص کارهایی است که خشن بوده و او توانایی انجام آن‌ها را ندارد است.
اصل برنامه‌ریزی و نظم و هماهنگی
مدیریت باید به گونه ای صورت پذیرد که در برنامه‌ریزی، هم فعالیت اعضای خانواده مورد توجه قرار گیرد و هـم رسـیدن به اهداف محقق شـود. امـام علی(ع) در نامه 31، حکمت257، حـکمت352، حکمت390 نهج البلاغه به این اصل پرداخته اند.
نکاتی که باید در برنامه‌ریزی برای زندگی مورد توجه قرارگیرد این اسـت کـه باید با توجه عدالت‌آمیز به اتفاقات گذشته و پیش‌بینی آینده اقدام به برنامه‌ریزی کرد و با تقسیم شبانه‌روز به سه قسمت، قسمتی برای تأمین هزینه و کسب حلال برای تأمین زندگی و برنامه‌ریزی بـرای بـرآوردن نـیاز همسر، متناسب با جایگاه و شـأن وی و نـیز قـسمتی برای نیایش و عبادت و گام‌نهادن در راه آخرت و قسمتی برای واداشتن نفس به لذّت‌های حلال پرداخت.
اصل کار و کسب حلال
در سوره بقره/ آیه 233، سوره نساء/ آیه 34 و سوره طلاق/ آیه 7، به ایـن اصـل اشـاره شده‌است. امام علی (ع) در نامه 31، حکمت 140، حکمت 141، حکمت 258، حـکمت 267، حکمت 240، حکمت 213 به این موضوع می‌پردازند.
نقش عدالت در اصل کار و اقـتصاد و تـأمین رفاه متناسب و قناعت با توجه به ایـن که پرداخـت نفقه و تأمین رفاه خانواده برعهده مرد است و دسـتمزدی کـه زن از فعالیت اقتصادی خود بدست می‌آورد برای خود اوست؛ بنابراین باید بین شغل مرد بـا شأن زن مناسبت وجود داشته‌باشد و ایـن مـهم خارج از عـدالت نـبوده و مـصداق محکمی برآن است که خانواده ها بـاید قـبل از تشکیل نهاد خانواده و بعد از آن اهمیت ویژه‌ای به این اصل مبذول دارنـد چـرا که باید امورات خانواده بر پایه اقتصاد حـلال اداره شود.
اصـل تـعلیم و تـربیت
در سـوره روم/30 و سـوره تحریم/ 6 به این اصل اشاره شده است. امام علی (ع) در خطبه 166 و 176، نامه 31، حکمت 73، حکمت 399، حکمت 179 و حکمت 38، این اصل را بیان فرموده اند.
در بیان نقش عدالت در این اصل می‌توان به این نـکته توجه داشت که نباید محبت بیش از حد باعث چشم‌پوشی از تعلیم و تربیت و نادیده گرفتن پرداختن به نکات اخلاقی شـود؛ بـلکه بـاید بسیار هوشمندانه در پی هر رفتار غلطی در پی اصلاح آن اقدام نمود. در این اصل باید توجه داشت کـه نـهاد خانواده مجموعه‌ای است که در آن نه تنها فرزندان که پدر و مادر نیز باید به خودسازی بپردازند و بیش از گـفتار بـه کردار خویش اهمیت بسیاری دهند چرا که تأثیرگذاری آن به مراتب بیشتر است.
اصل تحقیق و بررسی
امام علی (ع) در نامه31 نهج البلاغه بـه فـرزند خویش(امام حسن (ع) می‌فرماید: «بپرهیز از غیرت نشان دادن بی جـا كه درسـت كار را به بیمار دلی، و پاكدامن را به بدگمانی رساند»؛ و در ادامـه مـی‌فرماید: «پیـش از حركت از هم سفر بپرس و پیش از خریدن منزل، هـمسایه را بـشناس.»
رعـایت عدالت در این اصل به این صورت است نباید غیرت و بدگمانی جلوی قضاوت‌های صـحیح مرد یا زن را در امور خانواده بگیرد، بـلکه هـمواره در تـصمیم‌گیری‌ها عدالت را باید رعـایت نـمود و در مسائل همه جوانب کـار راسـنجید.
اصل توجه همه جانبه به مسائل اجتماعی(خانواده- اجتماع)
امام عـلی (ع) در خطبه 23، خطبه 153، خطبه117، نامه 31، نامه69، حکمت 14، حـکمت 123، حکمت 162، حکمت 308، حکمت 360، حکمت 362، حکمت252، به این اصل اشاره فرموده اند.
نقش عدالت در این اصل بدین صـورت قـابل تبیین است که انسان نـباید بـه خاطر مشغولیت‌های دنـیایی از امـور خانواده و خویشاوندان و اجتماع باز بماند؛ بلکه هـمواره بـه فکر سعادت آن‌ها باشد و آن‌ها را مانند خود گرامی دارد و از هرچه برای موفقیت دیـگران لازم اسـت دریغ نکند. در انجام صله رحم و رسـیدگی به خویشاوندان پیشگام بـاشد و از فـقرای خویشان خود دستگیری کند و از دوسـتان و نـزدیکان خود جدا نشود.
اصـل مشورت با اعضای خانواده و وحدت هدف
در قرآن در سوره بقره/ 233 به این اصل اشاره شده است. امیرالمومنین در نامه31، حـکمت 161، حکمت 173 و حکمت 86 به این اصل می پردازند.
در این اصل باید توجه داشت که مـوارد مـشورت باید شناخته شود زیرا بـه دلیـل تفاوت‌های فکری و کلی‌نگری در مردان و جزئی‌نگری در زنان باعث میشود که جنبه‌هایی از موضوع پوشیده بماند و با مشورت واضح شود. مشورت از مواردی است بسیار به آن سفارش شده است و مشورت کننده صحیح را از خطا تشخیص می‌دهد.
اصـل مـحبت و مهرورزی در بین اعضاء خانواده
در سوره بقره/ 237، سوره تغابن/14 و سوره نساء/ 19، به این اصل اشاره شده‌است. امیرالمومنین در نامه31، حکمت61، خطبه 109 و حکمت50 به این اصل اشاره می کنند. در منطق اسلام، همان اندازه که محبت به زن، مـورد تـوجه قـرار گرفته، به عدالت در محبت نیز سفارش شده است.
شوهر، وقتی بیش از حـد، تـسلیم خـواسته‌های خوب و بد همسر خویش میشود، بزرگ‌ترین ضربه را از نظر روحی و روانی به او وارد کرده است، زیـرا ایـن کـار سبب نازپروردگی و زودرنجی همسر میشود که با کوچک ترین ناملایمات آزرده و ناراحت میشود. در هر صـورت مـحبت به خانواده تا آن‌جا مورد قبول دین اسلام است که سبب از دست‌دادن مـحبت خـدا و رسـول خدا و ارزش‌های الهی نشود.
اصل توجه به تـفاوت‌های زن و مرد
افـلاطون زنان و مردان را از نظر کیفی مشابه و از نظر کمّی متفاوت از یکدیگر می‌داند. در مقابل، ارسطو مـعتقد اسـت تفاوت زن و مرد به مسائل کمّی اختصاص ندارد؛ بلکه آن‌ها از نظر کیفی نـیز مـتفاوتند. آن‌ها حتی از جهت فضایل اخلاقی نیز، در بـسیاری از مـوارد بـا مردان فرق می‌کنند. پس از اسطو نیز دانشمندانی نظریه ارسـطو را بـر نظریه افـلاطون تـرجیح دادنـد.
امام علی (ع) بهترین خصلت های زنان که بـدترین خـصلت‌های مردان است را عبارت از: تکبر، ترس و بخل می‌داند. آن حضرت در نهج البلاغه در حکمت 234، نـامه31، خـطبه80، حکمت 124، نامه 31 و حـکمت 136 به این مسئله می‌پردازند.
ویژگی‌ها و تفاوت‌هایی که از لحاظ روحی و روانی و جسمی و توانایی که بین هر یـک از زن و مرد وجود دارد و شناخت این تـفاوت‌ها در زنـدگی و بسیاری از زمینه‌ها مانند: واگذاری مسئولیت‌ها و رعایت حال طرف مقابل و... بسیار سودمند است و این که در توجه به این اصل باید عدالت رعایت شود.
اصل عفت
در روایت آمده است که یکی از چیزهایی که مرد مسلمان را اصلاح می‌کند، این است کـه زنی داشته بـاشد که وقتی به او نگاه می‌کند، شاد گردد و هنگامی‌که از خانه خارج میشود، شوهر را در قلب و در اعماق وجود خود حفظ کـند و هرگاه به او دستوری می‌دهد، اطاعت نماید. امام علی (ع) در نـامه31، حکمت 68، حکمت 245،حکمت305، حـکمت 340، حکمت 345 و حکمت 474 به این موضوع اشاره فرموده است.
نقش عدالت در رعایت اصل عفت بدین صورت قابل تبیین است که هر چند عفت زن و مرد باعث استحکام خانواده مـی‌شود، نـباید آن را با غیرت بی‌جا در یـک سـطح قـلمداد کنیم، بلکه باید همواره در رعایت آن میانه‌روی نمود و براساس حکم خداوند عمل کرد.
اصل شکرگزاری و عبادت
در سوره لقمان، آیه 12 به این اصل اشـاره شـده اسـت. امام علی (ع) نیز در نامه31 نهج البلاغه بـه فـرزند خویش، امام حسن (ع) به این نکته اشاره می‌فرماید. آن حضرت در نامه69 نهج البلاغه خطاب به حـارث همدانی و نیز در حـکمت 136، حکمت 340، خـطبه199،حکمت244، خطبه 46 و خطبه209 به این مسئله اشاره کرده اند.
در زندگی، بسیاری از مسائل هـست کـه ابتدا باید سعی و تلاش کرد و سپس به دعا و توکل برخواست؛ زیرا چیزهایی که با تلاش به‌دست می‌آیند را نمی‌توان با دعا و توکل و بدون سعی و تلاش به دست آورد. این نشان‌دهنده جایگاهی برای اعتدال در عبادت است.
نتیجه‌گیری
نویسنده بعد از این که مهم‌ترین اصول مـدیریت خانواده را که در این مقاله به آن ها پرداخته، بیان می‌کند، به این نتیجه می‌رسد که خانواده ناب شیعی خانواده ای است که عدالت، حـاکم بـر تمامی روابط آن ها باشد و در هیچ زمینه‌ای دچار افراط و تفریط نباشند و خانواده بستری مناسب برای پرورش اعضای خانواده باشد و آنان در شیوه زندگانی خود از پیامبر و ائمه اطهار علیهم السلام الگو گرفته و در تمامی لحظات زنـدگی و فـعالیت‌های روزانـه خود، کلمات و سخنان آنان جـاری بـاشد.
عـدالت از مهم‌ترین شیوه در اصول مدیریتی است؛ چرا که در هر زمینه‌ای که عدالت وجود نداشته باشد زیان‌بار است و عامل پیش‌گیرنده برای پیشرفت و تعالی خانواده اسـت. خانواده، محیطی که مجموعه‌ای کوچک از جامعه است، باید بـه بـهترین شیوه با هم کاری و هم یاری تمام اعضاء آن در راستای رسیدن به آرمان‌های جامعه قدم بردارد و عدالت شیوه‌ای است که این نـهاد بـرای مـدیریت، بی‌گمان بدان نیازمند است.
واژه‌های كلیدی
عدالت، خانواده، مـدیریت خانواده.