مهرانگیز منوچهریان

مهرانگیز منوچهریان

اطلاعات شخصی
زاده	1285؛ مشهد
درگذشت	14تیر 1379(94)؛ بهشت زهرا
محل سکونت	تهران
سایر مشخصات
آثار	ن‍اب‍راب‍ری‍ه‍ای‌ ح‍ق‍وق‍ی‌ زن‌ و م‍رد در ای‍ران‌ و راه‌ اص‍لاح‌ آن‌
خدمات
تحصیلات	دکتری
شغل	وکیل پایه یک دادگستری
حرفه	حقوق دادن؛ سیاست‌مدار

مهرانگیز منوچهریان؛ فعال سیاسی، از طرفداران حقوق زن‏.

مهرانگیز منوچهریان بیشتر به عنوان فعال فمنیسم معرفی می‌شود، به‏ طوری که برای بسیاری از فمینیست‏‌های جهان فردی شناخته شده بود. وقتی از جرمن گریر ، روزنامه‌نگار معروف استرالیایی در مصاحبه‌ای با روزنامه ایندیپندنت اسامی فمینیست‏‌ها را پرسیدند، ایشان از منوچهریان نیز نام برد. پاره‏‌ای از نویسندگان داخلی، او را از طرفداران حقوق زن می‏‌دانند. وی در طول حیات نود ساله خود فعالیت‌‏های اجتماعی بی‏شماری داشت و مقالات زیادی از خود به جای گذاشت. او نخستین سناتور زن مجلس سنای ایران طی دوره‌های چهارم، پنجم و ششم بین سال‌های ۱۳۴۲ تا ۱۳۵۱ بود. وی سعی می‌‏کرد اختصاصاً در حوزه زنان وارد شود و هدف اساسی خود را «تساوی حقوق زن و مرد در همه عرصه‌‏ها» عنوان می‏‌کرد.

وضعیت خانوادگی

مهرانگیز، فرزند درة التاج و منوچهر منوچهریان بود. زندگی مادرش تحت تأثیر تربیت یک زن مسیحی ـ روسی به ‏نام ماریوان که در خانه آنها زندگی می‏‌کرد، قرار داشت. درة التاج از چهار سالگی به مدت 28 سال تحت تربیت ماریوان قرار داشت، به‏ طوری که حتی بعد از ازدواج نیز دل‏بستگی خاصی به او داشت. منوچهر (شوهر درة التاج) نیز در زمان ازدواج با وی به یاری ماریوان زبان فرانسه را آموخت.

زندگی‌نامه

مهرانگیز، دختر دوم و فرزند دوم خانواده، در سال 1285 ه ش در مشهد به دنیا آمد. هنگام تولد او، ماریوان روسی در خانه آنها به سر می‏‌برد. مهر انگیز خط فارسی را از مادر بزرگ و الفبای لاتین را از مادرش آموخت. خانواده مهر انگیز در هشت سالگی او به تهران آمدند و او در نُه سالگی، تحصیل را در مدرسه ژاندارک که از سوی مبلّغه‏های مسیحی (خواهران «سن ونسان دوپل») تأسیس شده بود، از کلاس ششم شروع کرد(زیرا او تا کلاس ششم را در مشهد و در خانه آموخته بود).

مدرسه ژاندارک وابسته به سفارت فرانسه بود. به همین دلیل، مهرانگیز امتحان کتبی سال ششم را در سفارت فرانسه و امتحان شفاهی آن را در مدرسه که با حضور نماینده فرهنگی دولت فرانسه برگزار می‏‌شد، شرکت کرد.او دوره متوسطه را در مدرسه «فرانکو پرسان» گذراند. این مدرسه از سوی یوسف خان مؤدب الملک که پدری فرانسوی داشت، تأسیس شده بود.

مهرانگیز منوچهریان در این مدرسه دوره سه ساله درس فرانسه را طی کرد. او که از دوره کودکی زبان فرانسه را تحت تعلیم مادام ماریوان روسی در خانه آموخته بود، توانست این دوره را دو ساله طی کند.وی به فراگیری زبان فرانسه بسیار علاقه‌‏مند بود، به طوری که در این درس بیش‌ترین نمره‌ها را دریافت می‏‌کرد؛ ولی به همان اندازه به دروس شرعیات و زبان عربی بی‏ علاقگی نشان می‌‏داد، به ‏طوری که پایین‌‏ترین نمره را از این درس‏‌ها می‏‌گرفت.

او در پایان دوره متوسطه، در درس شرعیات نمره (10) و در درس عربی نمره (12) گرفت. او حتی وقتی وارد دارالمعلّمات شد، همچنان کلاس‏‌های عربی و شرعیات برای او مسئله ساز بود و سعی می‏‌کرد با تقلب و استفاده از حیله‌‏های متفاوت، از زیر تکالیف این کلاس‌‏ها شانه خالی کند. به عنوان مثال وقتی استاد به او تکلیف داد که از روی یک مطلب ده بار بنویسید، وی از ده کاربن برای این‏کار استفاده کرد به ‏طوری که استاد خیال کند ده بار نوشته است.

مهرانگیز، معلمی را در سال 1311 ه ش با تدریس زبان فرانسه در مدرسه ژاندارک آغاز کرد و در سال 1313 ه ش بنا به سفارش شخص رضا شاه، بدون گذراندن کنکور مقدماتی، وارد دانشسرای عالی (دانشکده فلسفه و علوم تربیتی) شد. از آنجایی که خانواده مهرانگیز روابط نزدیکی با دربار داشتند با وساطت رییس دفتر رضا شاه، شخص رضا شاه دستور داد که اسم این دختر را در دانش‌سرای عالی بنویسند. مهم‌‏ترین اساتید او در این دوره، رضا زاده شفق، هی‏تیه فرانسوی و ویللی‏ها آلمانی بود.

او در خاطراتش ذکر می‌‏کند که در دانش‌سرای عالی در بعضی از امتحانات، تقلّب می‏‌کرده است. وی برای توجیه کار خود می‏‌گوید: «چه سؤال به قدری غیر منصفانه و ناهموار تنظیم شده بود که برای دفع شرّ آن، هر تقلبی، دفاع مشروع محسوب می‌‏شد.» او در شهریور 1317 ه ش تحصیلاتش را در دانش‌سرای عالی با اخذ مدرک لیسانس به پایان رساند.

وی همزمان با تحصیل، به فراگیری موسیقی مشغول بود و در سال 1325 ه ش وارد دانشکده حقوق شد و در سال 1327 ه ش از آن دانشکده فارغ التحصیل شد.و برای گرفتن پروانه وکالت، دوره کارورزی وکالتِ دادگستری را به راهنمایی محمود سرشار شروع کرد. او در سال 1332 ه ش برای خود دفتر وکالت باز کرد. وی در سال 1334 ه ش در کنکور دکتری حقوق قبول شد. و در سال 1338 ه ش موفق به اخذ درجه دکتری حقوق گردید. او در دوره چهارم مجلس سنا با انتصاب شاه به آن راه یافت. .خانم منوچهریان هیچ‏گاه دارای فرزندی نشد و تجربه مادر بودن نداشت.

دیدگاه

منوچهریان به جای اینکه واقعاً به فکر راه‌‏های سعادت و خوشبختی و اعاده حقوق زن ایرانی باشد، بیشتر به فکر این بود که چگونه می‌‏توان قوانین کشورهای اروپای غربی درباره زنان و خانواده را در ایران به تصویب رساند. وی به حمایت مستقیم دربار از برنامه‌‏های خودش در موارد متعددی تصریح دارد؛ به عنوان مثال: «حق فقط و فقط به وسیله شخص اعلی‌‏حضرت همایونی به او [زن ایرانی‏] اعطا شده است». تمام آرزوهای منوچهریان در این امر خلاصه می‌‏شد که زن‏ان استقلال اقتصادی داشته باشند و بتوانند جلوی شوهران‌شان قد علم کنند؛ به عبارت دیگر برنامه‌‏هایی که او در نظر داشت، چیزی جز نزاع‏‌های خانوادگی را دامن نمی‏‌زد. او مسائلی را مطرح می‏‌کرد که موجب درگیری زنان با شوهران‌شان و پدران با دختران‌شان شده بود.

اقدامات

• تأسیس اتحادیه زنان حقوقدان ایران:

وی در سمت سناتوری مجلس سنا و پس از دوسال عضویت در اتحادیه بین‌المللی زنان حقوقدان، برای آنکه بتواند به نیات آن اتحادیه در ایران جامه عمل بپوشاند یعنی قوانین مورد پسند غرب را در ایران به تصویب برساند؛ چنانچه خودش در موارد متعدد به این مسئله تأکید داشت و از طرفی در موارد متعدد اعتراف کرده که «من شیفته همکاری با مؤسسات سازمان ملل و اجرای مصوبات آن هستم»؛ ، اتحادیه زنان حقوقدان ایران را در سیزده خرداد 1340 تأسیس کرد. تأسیس این اتحادیه با دوازده یا سیزده نفر آغاز شد تا آنکه بعد از چندین سال فعالیت در سال‏‌های آخر، اعضای آن به سی نفر رسید. این اتحادیه به عنوان زیر مجموع‌ه‏ای از اتحادیه بین‌المللی زنان حقوقدان، فعالیت خود را آغاز کرد

و هر عضو این اتحادیه، عضو اتحادیه بین المللی زنان حقوقدان نیز محسوب می‌‏شد. یکی از اعضای این اتحادیه در این خصوص می‏گوید: «این اتحادیه برای ما کارت‏‌هایی صادر کرده بود که وقتی به خارجِ کشور سفر می‌‏کردیم، با داشتن این کارت‌‏ها ، از تسهیلاتی برخوردار می‌‏شدیم».. هدف اساسی این اتحادیه، تساوی همه جانبه حقوق زن و مرد، نزدیک کردن یا یکی کردن قوانین داخلی با قوانین بین‌المللی و مهم‌‏تر از همه، سازگارکردن قوانین داخلی بر پایه اعلامیه حقوق بشر و ایجاد زمینه مساعد برای رشد و بحث در موضوعات مربوط به زنان در جهان امروز بود.

اتحادیه تمام کوشش خود را صرف تحقق برابری زن و مرد در همه عرصه‌‏ها کرد و راهکار اساسی را در این زمینه، تغییر و اصلاح قوانین داخلی می‌‏دانست این اندیشه پیش‏تر در فعالیت‏‌های مهرانگیز در قالب تطبیق قوانین مدنی ایران با اعلامیه حقوق بشر و فعالیت‌‏های او در اتحادیه بین المللی زنان حقوقدان منعکس بود؛ اتحادیه، در ظاهر طرفداری از حقوق زنان را تنها به عنوان حربه‌‏ای برای پیشبرد اهداف واقعی خود به کار می‏‌گرفت، زیرا هر چند در ترسیم اهداف اولیه، مسئله برابری حقوق زن و مرد در همه عرصه‌‏ها را هم جزو اهداف خود ذکر می‏کردند، اما در عمل، تنها به تغییر قانون مدنی که بر گرفته از قانون اسلام بود، به نفع قوانین غیر دینی و سکولار پافشاری می‏کردند؛ چنانچه مهرانگیز در اولین جلسه مطبوعاتی، مواضع خود را صراحتاً اعلام کرد، اما درباره حق رأی صحبتی به میان نیاورد.

یکی از اعضای این اتحادیه در این باره می‏‌گوید: «ما در کنفرانس‏‌های مطبوعاتی اتحادیه، درباره همه مسائل مربوط به زنان و خانواده سخن گفتیم، اما فقط درباره حق رای صحبت نمی‏‌کردیم... می‌گفتیم زن نباید نفقه خور مرد باشد.» سه ماه بعد [منوچهریان‏] رئیس اتحادیه زنان حقوقدان ایران، در مصاحبه مطبوعاتی دیگری خواستار اجرای مفاد اعلامیه حقوق بشر در ایران شد. حتی قرار شد که کنفرانس مطبوعاتی و علنی علیه قانون ارث داشته باشند که بر اثر فشار افکار عمومی، این کنفرانس مطبوعاتی به هم خورد.

حتی وقتی که در آذر سال 1341 بر اثر قیام امام خمینی و فشار افکار عمومی، دولت وقت مجبور به لغو انجمن‏‌های ایالتی و ولایتی شد، این اتحادیه با انتشار بیانیه‏‌ای در نه آذر 1341 دولت را به ‏دلیل کوتاه آمدن در مقابل ملت ایران، سرزنش کرد. اتحادیه تا آخرین روز حیات خود، بیشترین نیروی خویش را برای تغییر قوانین مدنی از جمله قوانین خانواده متمرکز کرد... و حتی در دوران انقلاب به فعالیت علیه حجاب پرداخت.

• حمایت از زنان روسپی و فرزندان نامشروع:

یکی دیگر از اقدامات مهم او حمایت از زنان روسپی (فاحشه) تحت عنوان حمایت از کودکان نامشروع است. در کلمات ایشان به جای «کودکان نامشروع» عبارت «کودکان خارج از نکاح» درج شده است. هدف او از این تغییر عبارت این بود که خواسته حتی در سخن گفتن از کلمه ای که احیاناً دارای بار منفی است، پرهیز کرده باشد و عمداً کلمه «نکاح» که یک عبارت عربی است را به جای کلمه «ازدواج» به‌‏کار برده تا تأثیر روانی خاصی بر خواننده نگذارد. وی با طرح این مسئله که طفل نامشروع وجود ندارد، خواهان آن شد که تمام حقوق و امتیازاتی که قانون برای یک کودک مشروع در نظر گرفته، برای کودکان نامشروع نیز منظور کند. او اولین قدم را در این مسیر، صدور شناسنامه به اسم مادر یا هر کسی که او مایل باشد، می‏دانست.

• طرح روسپیگری به عنوان شغل

اقدام دیگر او که از حمایت دستگاه حاکمه و مطبوعات هم برخوردار بود، این بود که فحشا را به عنوان شغل به رسمیت بشناسند که از جمله آنها، چاپ اشعاری همانند قهر، رقاصه ، و نغمه روسپی بود. اقدامات منوچهریان و همدستان او موجب شد که زمینه برای رسمیت بخشیدن به روسپی‏‌گری فراهم شود و دولت پهلوی توانست با استفاده از فضای مناسب به وجود آمده، به آنها کارت شناسایی بدهد و در بهبود وضع زندگی‏شان فعالیت‌‏هایی انجام دهد. حتی آنها در پوشش اتحادیه زنان حقوقدان با انتشار مطالبی در روزنامه ها از مردم خواستند که به این قشر کمک کنند.

*مخالفت با قوانین و احکام اسلامی هر چند جرقه‏‌های مخالفت با احکام اسلام را در سراسر زندگی منوچهریان می‏توان دید، اما اولین کار صریح و آشکار او در مخالفت با احکام اسلام، کتاب «انتقاد قوانین اساسی و مدنی و کیفری ایران از نظر حقوق زن» است. او در این کتاب، آشکارا به بعضی از احکام دین همانند ارث، ازدواج موقت، تعدّد زوجات، طلاق و حضانت. حمله کرده بود و همین مسئله موجب شد تا ناشران از چاپ آن خودداری کنند.

حتی وقتی از پول شخصی خود خواست کتابش را در چاپخانه محقری در کوچه پس کوچه‌‏های ناصر خسرو به چاپ برساند، چاپخانه‌‏چی ابتدا قول داد هرچه سریع‌‏تر آن را چاپ کند، اما به محض آنکه از مفاد آن اطلاع حاصل کرد، تنها به این دلیل که کتاب او مخالف مذهب است، از ادامه چاپ آن امتناع ورزید. همین مسئله در مورد چاپخانه بعدی نیز تکرار شد؛ اما منوچهریان با استفاده از توان مالی بالایی که داشت، بالاخره توانست کتاب خود را چاپ کند. بازتاب منفی این کتاب در افکار عمومی به حدّی بود که حتی دستگاه حاکمه آن‏روز با آنکه در باطن موافق چنین افکاری بود، نتوانست افکار عمومی را نادیده بگیرد. بنابراین مهرانگیز را به وزارت فرهنگ آن‏روز احضار کردند. وزیر فرهنگ با ورود وی، ضمن اعلام موافقت صریح خود با نشر چنین کتاب‌‏هایی علیه احکام اولیه اسلام، مراتب اعتراض علما و مقامات متدیّن را اعلام کرد و از او خواست که ناظر شرعیات وزارت را راضی کند.

از دیگر موارد مخالفت صریح او با احکام اسلامی در کتاب‏‌های وی، موارد زیر را می‏توان برشمرد: به مسخره گرفتن ممنوعیت ازدواج با دختر برادر زن یا دختر خواهر زن، مخالفت با استفاده از محلل برای حلال شدن زنی که سه مرتبه متوالی از شوهرش طلاق گرفته، مخالفت با قانون ممنوعیت ازدواج زن مسلمان با مرد غیر مسلمان، مخالفت صریح با قانون تعدّد زوجات،. مخالفت صریح با ازدواج موقت، مخالفت صریح با مهریه زن، انتقاد از وظایفی که اسلام برای هریک از زن و شوهر در خانواده قرار داده، مخالفت با قانون طلاق، همان، مخالفت با قانون عده طلاق یا وفات، مخالفت با حق حضانت پدر، مخالفت با قانون ارث، مخالفت شدید با قوانین جزایی اسلام، مخالفت با قانون ولایت پدر یا جد پدری، او درباره فقه اسلامی مطالب بسیار تندی دارد، در جایی می‏‌نویسد: «باید ادغان داشت که فقه اسلامی برای ارضای احتیاجات امروزی دنیا، کافی نیست.»

*چاپ و انتشار ترجمه قوانین و مصوبات سازمان ملل در کشورهای اسلامی منوچهریان مدتی بعد دامنه کار خود را به سایر کشورهای اسلامی گسترش داد و با هدف تغییر قوانین متخذ از فقه اسلامی به مصوبات به اصطلاح سازمان ملل، مصوبات متعدد آن سازمان را به فارسی ترجمه کرد و آنها را در ده هزار نسخه چاپ و تکثیر نمودند و سپس در نقاط گوناگون جهان اسلام توزیع کردند. از این تعداد، هفت هزار نسخه در ایران (بین دانشجویان حقوق و علوم اجتماعی ، دانش آموزان دوره متوسطه ، استادان و دبیران مدارس)، هزار نسخه در افغانستان (بین جمعیت‏‌های زنان و دانشجویان کابل) و تعدادی در کراچی پاکستان (در سمینار حقوق زن در کراچی) توزیع شد. علاوه بر اینها، منوچهریان خود چاپ پنج هزار نسخه از «طرح اصلاح قانون خانواده» را برای ارسال به کشورهایی که قانون خانواده آنها برگرفته از فقه اسلامی بود، به عهده گرفت. او در توجیه اقدامات خود، قائل بود که: «احکام مادی و دنیوی، تغییر پذیر است ، سیر تکامل وجدان انسانیت امروز نمی‏پذیرد که ما دست دزد را ببریم ... اگر تعدد زوجات را با برده فروشی مقایسه کردیم، برای آنکه در هر دو روح قرآن با الغای آنها موافق بوده ‏است».

حضور در مجامع بین المللی

او در بعضی از مجامع از جمله:

1. انجمن آمریکایی حقوق بین الملل
2. کمیته مکاتبات وابسته به شورای ملی زنان آمریکا
3. اتحادیه بین المجالس
4. اتحادیه بین‌المللی زنان حقوقدان

عضویت داشت.

مهم‌ترین آثار

1. انتقاد از قوانین اساسی و مدنی و کیفری ایران از نظر حقوق زن سال 1342
2. طرح قانون خانواده بر مبنای اصل تساوی حقوق زن و مرد، اعطایی علی‏‌حضرت همایون محمد رضا شاه به ملت ایران
3. وضع حقوقی زن در جهان ترجمه، سال 1342
4. نابرابری‌‏های حقوقی زن و مرد در ایران و راه اصلاح آن، سال 2537 شاهنشاهی‏
5. مسئله جرائم اطفال‏
6. وحشی‌گری قصاص در حقوق اسلام

مهم‌ترین کتاب

مهم‌‏ترین کتابی که او در خصوص «تساوی حقوق زن و مرد در همه عرصه‏‌ها» نگاشت، کتاب «نابرابری حقوقی زن و مرد در ایران» بود. وی در این کتاب سعی کرده قوانین ایران را با قوانین کشورهای اروپایی مقایسه کند؛ البته با این پیش فرض که قوانین کشورهای اروپایی، پیشرفته و قوانین مدنی ما که برگرفته از فقه اسلامی است، عقب مانده است. مهرانگیز منوچهریان، نابرابری‏‌های حقوقی زن و مرد در ایران و راه اصلاح آن، او هر چند تساوی همه جانبه زن و مرد را شعار خود قرار داده بود، ولی در عمل فعالیت خود را در خصوص تغییر قوانین مدنی، آن هم اختصاصاً به قوانین مربوط به خانواده، متمرکز کرده بود.

وی در حالی که از قوانین کشورهای اروپایی در مورد زن دفاع می‏‌کرد، بدون اینکه بخواهد علل بهتر بودن قوانین کشورهای اروپایی را روشن کند یا بدی قوانین اسلامی را تبیین کند قوانین ملی و اسلامی را به باد انتقاد و تمسخر می‌‏گرفت و این مسئله به حدی ذهن او را مشغول کرده بود که حتی خوبی‌‏های آن یا به نقشی که در استحکام خانواده یا خوشبختی زنان می‏‌توانست ایفا کند، توجه نداشت؛ به عنوان نمونه به بخشی از سخنرانی او در مجلس سنا درباره سفر زنان به فرنگ بدون اجازه شوهر توجه کنید: «با توجه به اصل تساوی زن و مرد، اعطایی شاهنشاه آریامهر به ملت ایران ، علت اینکه اداره گذرنامه صدور گذرنامه را برای زنان شوهردار موکول به اجازه شوهر می‏کند، چیست؟ ... جامعه ایرانی از زنان ایران به ویژه نمایندگان زن انتظار دارد اکنون که بندها گسسته و عرصه فصیح ابراز لیاقت و استعداد و کمال بر زنان عرضه شده است ، زنان در اصلاح قوانین مخصوصاً قوانین خانواده گامی بردارند،... و برای برابر کردن حقوق زن و مرد ، اعطایی شاهنشاه آریامهر به ملت ایران، طرحی فراهم آوریم.» .

جوایز

• دریافت «جایزه صلح حقوق بشر سازمان ملل متحد» در سال ۱۹۶۸
• دریافت «جایزه صلح مرکز صلح جهانی از طریق حقوق» در سال ۱۹۷۱

منابع

• مقاله مهرانگیز منوچهریان؛ داعیه‌‏دار حقوق زنان، حوراءسال، شماره 10، 1383ش.
• احمدی خراسانی نوشین و پروین اردلان، فعالیت‌‏های مهر انگیز منوچهریان بر بستر مبارزات حقوقی زنان در ایران، ناشر: توسعه، تهران، 1382ش.
• فرخ‏زاد، پوران، دانشنامه زنان فرهنگ‏ساز ایران و جهان، ج‏2، انتشارات: زریاب، تهران، 1378ش.