نکات تفسیری آیه دو سوره نساء
نکات تفسیری آیه 2 سوره «نساء»
آیه 2 سوره نساء و ترجمه
«وَ آتُوا الْيَتامى أَمْوالَهُمْ وَ لا تَتَبَدَّلُوا الْخَبيثَ بِالطَّيِّبِ وَ لا تَأْكُلُوا أَمْوالَهُمْ إِلى أَمْوالِكُمْ إِنَّهُ كانَ حُوباً كَبيرا؛ اموال یتیمان را وقتی بزرگ شدند، به خودشان برگردانید؛ بی‌آنکه اموال نامرغوبتان را با اموال مرغوبشان عوض کنید یا اموالشان را با اموالتان یکجا بالا بکشید. این‌ها گناهی بزرگ است.» مثال: اگر کشت امسال گندم شما نامرغوب است، اما کشتی که مربوط به یتیم است، حاصل مرغوبی دارد، نباید جنس نامرغوب خودتان با جنس مرغوب یتیم معاوضه کرد؛ یا در جایی که تفاوت قیمت وجود دارد و قیمت مال یتیم بیشتر است، نباید مال او را با مال کم‌قیمت خود جا به جا کنید. که این کار گناهی بزرگ است. در انتهای آیه پروردگار می‌فرماید: «کان حوبا کبیرا» این گناه بزرگی است،این عبارت حکایت از گناه کبیره بودن آن عمل دارد.
معنای اصطلاحات
مفردات راغب اصفهانی
آتوا: از اتا به معنای بدهید
لاتتبدلوا
لاتتبدلوا از بدل به معنای عوض نکنید جایگزین نکنید. از ریشه بدل. مطاوعه از باب تفعیل به معنای پذیرش تبدیل و جا به جایی است. چیزی را به جای چیز دیگری قراردادن. حرام است مال یتیم که باارش است به جای مال خودتان که بی‌ارزش است، جایگزین کنید که با این کار جنبه معنوی را از دست می‌دهید. افعال در عالم دارای اثر وضعی و اثر تکوینی است. دست بردن در اموال دیگران جایز نیست. سرپرستان ایتام به علت نیازی که به اموال یتیمان دارند به اموال آنها تجاوز می‌کنند و اموال خود که ارزش کمتری دارد را با اموال یتیم که دارای ارزش بیشتری است جا به جا می‌کنند، و این کار حرام و گناه بزرگی دارد.
خبیث
خبیث به معنای پلیدی و پستی است.
حوب
حوب به معنی گناه و در اصل به معنای نیازی است که انسان را به گناه می‌کشاند. حیب به زمین ناامن نیز اطلاق می‌شود. به معنای کار ممنوعی که در اینجا آن امر ممنوع گناه است. علامه طباطبایی می‌فرمایند: «حوب به معنای گناه،امر ممنوع و به زمین ناامن هم اطلاق می‌شود.»
یتامی
یتامی از یتیم در لغت به معنای منفرد. واژه یتیم جمع مکسر سماعی است (یتمی)، یا جمع یتائم است که قلب شده به یتامی. گفته شده که در ابتدا یتامی جمع بسته شده و جمع الجمع است.
دره الیتیمه
دره الیتیمه یعنی مرواریدی که در صدف تنهاست. (عده‌ای بر این عقیده بوده‌اند که اگر یک قطره باران درون صدف بیفتد و دهان صدف بسته بشه و به عمق دریا برود آن قطره باران تبدیل به مرواریدی درشت و شفاف و گران‌بها خواهد شد.اما اگر چند قطره باران در صدفی بیفتد یا یک قطره باران چند قسمت بشود در نتیجه آن چند مروارید در یک صدف به وجود خواهد آمد. اما چون چند قطره هست آن صدف درشت و شفاف نخواهد شد.) یتیم در لغت به انسان یا حیوانی گفته می‌شود که سرپرست خود را از دست داده و تنها زندگی می‌کند. در انسان به پدر و در حیوان به مادر گفته می‌شود. خواه بالغ باشد خواه نابالغ. منظور از یتامی افرادی هستند که پدرشان فوت شده است و از پدر جدا افتاده‌اند. خطاب آیه به سرپرست یتیمان است که اموال یتیمان را در سن کم به مصرف خودشان برسانید و هنگامی که به سن بلوغ و رشد فکری و اقتصادی رسیدند، اموال آنها را به خودشان بسپارید. منظور از ایناس رشد، رشد فکری و عقلی و اقتصادی است. باید شخص به سنی رسیده باشد که بتواند مالش را حفظ کند.
چند نکته پیرامون آیه دو و بخشی از آیه سه درمورد ایتام
آیه دو و بخشی از آیه سه درمورد ایتام نکاتی را بیان می‌دارد و این آیات به یکدیگر ارتباط دارند. در این آیات وضع ایتام در فرهنگ جاهلی و اسلام در آنها بیان شده است. رعایت مسائل عاطفی، حقوقی، امور شخصی یتیمان از خطوط کلی و اصلی اسلام است. خداوند سبحان بعد از اینکه بحث آفرینش انسان و پیدایش نسل کنونی در جامعه بشری را گوشزد می‌کند بر همین اساس آیه مورد بحث ضمن باطل شمردن بینش و روش جاهلی، به جامعه انسانی و ایمانی خطاب می‌کند: «و آتوا الیتامی اموالهم و لاتتبدلوا الخبیث بالطیب.....» یعنی اموال یتیمان را به آنها بدهید و مال پست و خبیث از حیث کمی و کیفی خودتان را جایگزین مال خوب یتیم نکنید. و اموال آنها را با اموال خودتان مخلوط نکنید و نخورید. این مخلوط کردن اموال خودتان با اموال آنها گناهی بزرگ است. در فرهنگ جاهلی دو خیانت انجام می‌شد. آنها در کیفیت و کمیت خیانت می‌کردند. به این معنا که مال خوب و مرغوب یتیم را می‌گرفت و مال بد خودش را به او می‌داد و تعویض نا به جا می‌کرد و این خیانت در کیفیت بود. گاهی هم مال یتیم را ضمیمه مال خود کرده و سپس در مجموع آن تصرف می‌کرد و این خیانت در کمیت بود. که در این آیه هم از امساک مال یتیم و هم از خیانت کیفی و کمی در مال او نهی می‌کنند.
احکام تصرفات در مال یتیم
وجوب بازگرداندن مال یتیم
بازگرداندن مال ایتام به آنان واجب است. و تصرف در مال یتیم از باب امساک و بخل حرام است یعنی واجب است اموال یتیم را مطلقاً به آنها بازگردانیم. همان‌گونه که گرفتن مال یتیم حرام است بازنگرداندن مال یتیم به وی نیز دارای حرمت است. اما در دادن مال یتیم شروطی بیان شده است مانند: بلوغ، رشد، حفظ مال توسط وی که دارای رشد فکری و اقتصادی باشد، با حصول این شروط دادن مال به یتیم واجب می‌شود.
چگونگی داد و ستد مال یتیم
داد و ستد مال یتیم و تبدیل و تعویض مال خبیث خود،با مال طیب یتیم حرام است. «لاتتبدلوا الخبیث بالطیب»
چگونگی تعدی و تجاوز در مصرف مال یتیم
تجاوز در مصرف مال یتیم حرام است. به این صورت که مال یتیم را ضمیمه مال خود کرده و سپس در مجموع آن تصرف کند. ضمیر انه در «انه کان حوبا کبیرا» به مطلق تصرف برمی‌گردد. یعنی رایگان برداشتن، تعویض مال خود با مال یتیم، ضمیمه کردن به مال خود و... تجاوز در مال یتیم محسوب شده و گناهی بزرگ است.
روایات درمورد محسوب نشدن شخص یتیم
قال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم: لایتم بعد الاحتلام. بعد از محتلم شدن شخص یتیم محسوب نمی‌شود.
نکته درمورد محسوب نشدن شخص یتیم
در اصطلاح شرعی به فردی که بالغ است اطلاق یتیم نمی‌شود. به پیامبر یتیم ابوطالب می‌گفتند و علت این مساله این بود که ایشون تحت کفالت ابوطالب بودند.
شان نزول
استفاده کردن از اموال یتیم از اعمال مشرکین بود. و مسلمان‌هایی که تدین نداشتند نیز این عمل را انجام می‌دادند و این عمل باعث نزول این آیه شد، و مراد از خبیث و طیب در این آیات حلال و حرام است. یعنی مال حلال خود را با مال یتیمان به دلیل کیفیت بهتر داشتن تبدیل می‌کردند.
روایت امام صادق علیه السلام در مورد یتیم
امام صادق علیه السلام می‌فرمایند: خبیث را با طیب مخلوط نکنید یعنی مرغوب را با نامرغوب مخلوط نکنید. ونیز حضرت می‌فرمایند: اگر کسی این عمل را انجام داد علاوه بر توبه و استغفار باید عزم بر ترک آن کند و حقوق یتیم را به او برگرداند زیرا این عمل گناه بزرگی است. در روایتی دیگر می‌فرمایند به مال یتیم دست‌درازی نکنید برای اینکه این عمل گناهی بزرگ است. مال حرام روزی ظهور می‌کند و به صاحب اصلی خود بازمی‌گردد و می‌توان از مصادیق «اخرجت الارض اثقالها» باشد. رب اغفرلنا حوبنا و خطایانا. نظر مفسرین در مورد «الیتامی الذین مات آباؤهم و انفردوا عنهم. والیتم الانفراد و منه الدره الیتیمه. و هذا خطاب لاوصیا الیتامی اعطوهم اموالهم بالانفاق علیهم فی حاله الصغر و التسلیم الیهم عند البلوغ و ایناس الرشد» با توجه به تفسیر جوامعه الجامع. در تفسیر جوامع الجامع ذیل این آیه بیان شده است که: الیتامی الذین مات آباؤهم و انفردوا عنهم. والیتم الانفراد و منه الدره الیتیمه. و هذا خطاب لاوصیا الیتامی اعطوهم اموالهم بالانفاق علیهم فی حاله الصغر و التسلیم الیهم عند البلوغ و ایناس الرشد: یتامی به افرادی گفته می‌شود که پدرانشان مرده باشند و از پدر جدا افتاده باشند. یتم به معنی انفراد است. و واژه «دره الیتیمه» نیز از این ریشه است. مخاطب این آیه سرپرستان یتیمان هستند و معنای آیه این است که: اموال یتیمان را در صغر و کودکی به واسطه انفاقی که به آنها می‌کنید به آنها بدهید. و هنگامی که به سن بلوغ رسیدند و رشد فکری و اقتصادی را در آنها مشاهده کردید اموالشان را تسلیم‌شان کنید. مرحوم بیضاوی از مفسرین اهل سنت در کتاب انوار التنزیل می‌فرماید: در این آیه از جایگزین کردن مال پست خود با مال خوب یتیم نهی شده است. اموال آنها را به ضمیمه اموال خود نخورید که گناه بزرگی است.
تبدل خبیث و طیب
نظر شیخ طوسی و مرحوم طبرسی
شیخ طوسی در کتاب تبیان خود و مرحوم طبرسی در مجمع البیان می‌فرمایند: لاتتبدلوا الخبیث بالطیب یعنی تبدیل کردن حرام به حلال. یعنی مال یتیم را که بر تو حرام است بخواهی حلال بشماری.
نظرعلامه بلاغی در مورد«خبیث و طیب»
نظرعلامه بلاغی در مورد «خبیث و طیب» در کتاب آلاء الرحمن این است که مراد از تبدیل خبیث به طیب در این آیه شریفه، مصداقی از خبیث و طیب معنوی است که حرام است. وظیفه همه پیامبران بیان این مساله بوده است که یحل لهم الطیبات و یحرم علیهم الخبائث.
نظر علامه طباطبایی و جوادی آملی
علامه طباطبایی در جلد چهار تفسیرالمیزان صفحه 177 و آیت الله جوادی آملی در جلد هفده تفسیر تسنیم. زمخشری در کتاب کشاف خود در جلد 1 ص465 و فخر رازی در تفسیر کبیر (مفاتیح الغیب) ج9 ص179، درباره لاتتبدلوا الخبیث بالطیب احتمالاتی را بیان می‌دارند که به شرح ذیل است: 1- منظور از خبیث و طیب خبیث و طیب معنوی است به این معنا که مال یتیم را با مال خودتان تعویض نکنید. و این کار سبب تاثیر معنوی در زندگی خواهد شد. 2- منظور از خبیث و طیب مادی است نه معنوی و غلبه جنبه مادی بیش از معنوی آن است. که منظور این است که مال خوب یتیم را با مال بد خودتان یکی نکنید. علامه طباطبایی بیان می‌دارند که احتمال دوم (خبیث و طیب مادی) محتمل‌تر است. علت آن هم این است که با فضای جاهلی تناسب دارد. چون در جاهلیت این کار را انجام می‌دادند. آیت الله جوادی آملی با نظر به شواهد قرآنی احتمال نخست را حاکم می‌دانند. به این معنا که این عمل را انجام ندهید چون گناه کبیره است. و دچار خسارت معنوی می‌شود.
شرایط برگرداندن مال یتیم
در امتحان ایتام برای برگرداندن اموالشان نکاتی وجود دارد: 1- رشد طبیعی: شامل بلوغ شرعی می‌شود و معیار آن مکلف شدن است. 2- رشد اقتصادی و مالی و فکری: به حدی از رشد فکری، عقلی رسیده باشد که بتوان اموال را تسلیمش کرد. در این مرحله شخص باید توان حفظ مال و بهره‌مندی از آن را داشته باشد. 3- آزمایش و تفحص از بلوغ فکری. اگر هرکدام از این شروط محقق نشود، سرپرست باید صبر کند تا شروط محقق شود و قبل از تحقق شروط، شرعاً اجازه دفع مال به یتیم را ندارد.
منابع مرتبط
- کتاب: متن جوامع الجامع و ومجمع البیان از مرحوم طبرسی