همسانی اخلاقی در ازدواج
تعریف همسانی اخلاقی،و جایگاه آن در روایات و شاخص هایی که باید در زوج و زوجه وجود داشته باشد، در این مقاله بررسی شده است.در این مقاله، شاخص هایی که با آنها می توان همسانی اخلاقی زوجین را احراز نمود مورد مطالعه قرارگرفت که این شاخص ها شامل انتخاب همسر، حقوق زوجین و معرفی زنان و مردان نیک و تشخیص همسانی اخلاقی در خواستگار با دو معیار کلی «عقل» و «تقوا» و چهار شاخص مهم کلی «محسن خلق»، «مروت»، «عدم فسق» و «خوش باطنی» مورد بررسی قرار گرفت.
 | |
| الگوی جعبه اطلاعات مقالات | |
|---|---|
| نویسندگان | عبدالله عمادی |
| عنوان مقاله | شاخص های همسانی اخلاقی در ازدواج |
| نام مجله | اخلاق |
| سال چاپ | سال سوم، تابستان ۱۳۹۲ |
| شماره مجله | شماره ۱۰ (پیاپی ۳۲)، صفحات 37 – 70 |
| امتیاز مقاله | علمی - ترویجی |
مفهوم شناسی روایی «همسانی اخلاقی»
کفویت در لغت به معنای مماثلت و همسانی ترجمه شده است ، وقتی گفته می شود زوج، کفو زوجه است که در حسب و نسب و دین و خانه و غیر آن مساوی باشند . اما علامه مصطفوی مصداق تساوی را صفات و خصوصیات معرفی کرده است .اما صرف نظر از متعلق آن، اصل تساوی و مماثلت، به عنوان عنصر اصلی کفائت ترجمه شده است. ممکن است معنی دیگری نیز از تعریف برخی لغويون قابل استفاده باشد که کفائت به معنای همانندی و نزدیک به هم ترجمه شود بر پایه همین تعاریف لغوی، برخی محققان به لغزش افتاده اند که اکفویت اخلاقی، یعنی یک جور بودن و همسانی نسبی زن و شوهر در صفات نفسانی، خصلت ها و ملکات اکتسابی که به تثبیت رسیده و یا رو به افزایش است.و به طور خلاصه همسانی اخلاقی یعنی آن که صفات و ملکات اخلاقی دو طرف، یکسان و مساوی باشد؛ در حالی که چنین تعریفی دارای دو اشکال اساسی است: اول آن که با مراجعه به روایات، در می یابیم که برای هر کدام از زوج و زوجه مطلوب، خصوصیاتی معرفی شده که برای طرف مقابل چنین توصیه ای نشده است اشکال دوم آن که: وقتی سخن از همسانی صفات اخلاقی می شود، همسانی در صفات منفی را نیز در برمی گیرد؛ در حالی که هیچ کس به چنین بعـد كـفـويـت اخلاقی توجه ندارد؛ چراکه معلوم نیست کفویت زن و شوهر در داشتن صـفات منفی، به سعادت آنها کمک کند.
شاخص های همسانی اخلاقی
با توجه به آن که منشأ تعریف به دست آمده از «همسانی اخلاقی» روایاتی است که متضمن ذکر صفات و فضائل مربوط به جنس و نقش هر یک از زوج و زوجه است، طبع آنها باید محور قرار گرفته و همان ها به عنوان شاخص تعیین شود. اما از آن رو که همسانی، یک امر طرفینی و میان فردی است، باید خصوصیات زوج و زوجه در قبال هم دیده و بررسی شود.
- شاخص های زوج
از روایات می توانیم بهره برده و از آنها به عنوان منابع شاخص های اخلاقی زوج برای انتخاب شدن استفاده کنیم: یکی روایاتی که درباره اقسام مردان و معرفی سیره خانوادگی مؤمنین خوب وارد شده است و دیگری روایاتی که به معرفی حقوق زن بر شوهر در خانواده و تكاليف اخلاقی شوهر پرداخته است. هر دو دسته این روایات، بیانگر یک مطلب است و آن این که برای رسیدن به کار کردهای خانواده مطلوب از دیدگاه اسلام، باید مرد چنین نقش ها و خصلت هایی داشته باشد و الا نمی توان انتظار داشت که این خانواده، هر دو طرف و در نتیجه جامعه را به تعالی و تکامل برساند.
- روش دستیابی به شاخص ها، در سه گام دنبال می شود:
در گام اول، کلیدواژه هایی که در روایات تصریح شده، استخراج گردیده است. در گام دوم، کلیدواژه ها تعریف و مفهوم شناسی می شود. سپس در گام سوم، کلیدواژه ها تحلیل منطقی شده و در نهایت با سایر شاخص ها جمع بندی می شود تا در صورت امکان نسبت به ترکیب آنها با هم و با تجزیه آنها به شاخص های دیگر تصمیم گرفته شود.
- گام اول:
استخراج شاخصها در جستجوی انجام شده، تعداد ۴۲۰ روایت بررسی و در بررسی اولیه، 17شاخص ذیل از آنها استخراج گردید.
- معاشرت به معروف
- تقوا
- «مروت»
- «عقل»
- «صلاح»
- «نیت»
- «فضیلت
- «محسن خلقه
- عدم «شرب خمر»
- عدم «فسق»
- مدارا و رفق
- مهربانی و محبت ورزی
- بخشش و گذشت
- مصونیت دهی و محافظت
- رسیدگی به نیازهای زیستی زن
- توسعه ورزی و سخاوته
- تواضع
- گام دوم:
تعریف شاخصها در این گام به دنبال آن هستیم که شاخص های یادشده در احادیث را بشناسیم تا با حذف و یا ادغام آنها در هم، نهایتا بتوانیم به شاخص های عملیاتی دست پیدا کنیم.
معاشرت به معروف
در این که معنی این کلید واژه قرآنی چیست، تفسیرهای مختلفی وجود دارد. اکثر اقوال بر آنند که «معاشرت به معروف، معاشرتی است که طبق اوامر الهی مبنی بر ادای حقوق آنها باشد. مثلا زن را نزند، بدگفتاری نکند و با او خوش برخورد باشد.
تقوا
از تقوا به عنوان رئیس اخلاق و رأس خوبیها یاد شده است که طبعا در همه حوزه ها از جمله ازدواج، باید در نظر گرفته شود. تعریف تقوا عبارت است از «توان خویشتنداری». قدر متیقن توصیه به ازدواج با مرد باتقوا، ازدواج با مردی است که در حوزه تکالیف و مسئولیت های خانوادگی، تقوا داشته و نسبت به ظلم و کوتاهی در حق همسر، خویشتن داری کند.
مروت
در تعریف مروت، این مفهوم، معادل انسانیت و کمال داشتن شخص و اسم جامعی برای رعایت آداب و اخلاقیات انگاشته شده است.
عقل
عقل در لغت، نقيض جهل دانسته شده و به معنای قوه مهار می آید. تعاریف اصطلاحی زیادی نیز از آن به عمل آمده است. به طور خلاصه، «عقل یک نیروی شناختی آمیخته با التزام و تعهد نسبت به کاربردها و ویژگی های آن است. عقل موضوع در ازدواج را به دو قسم باید تقسیم کرد:
- نیروی شناخت خوب و بد در زندگی و تشخیص مصلحت خانواده.
- نیروی وادارنده به انجام «خوب» و ترک «بد» در موقعیتهای مختلف خانواده.
صلاح
این کلید واژه، در مقابل فساد به کار می رود در یک بیان، صلاح به عنوان حالتی تعریف شده که فرد را موفق به خیر کرده و از شر می رهاند.
نیت
هرچند نیت، در لغت، از «انگیزه» و «قصد» فرد خبر می دهد، اما مقصود از ذکر آن، به عنوان یک فضیلت و ویژگی مثبت، حسن نیت» و «محسن ضمیر» است.
فضل
این کلید واژه، در لغت به معنای «برتری»، «احسان» و الطف» آمده است. در اخلاق، داشتن فضیلت یک مفهوم کلی است و تمام فضائل را در بر می گیرد؛ لذا وقتی برای یک شخص، تعبیر به داشتن فضل می شود به این معنی است که وی یک فرد اخلاقی است و فضائل زیادی دارد.
محسن خلق
این که مراد از ځلق، مطلق اخلاق است یا خوش اخلاقی، جای بررسی دارد.
عدم شرب خمـر
ایـن شـاخص نیـازی بـه تعريـف نـدارد و مراد از آن کسی است که شرب خمر یکی از بخش های ثابت زندگی اوست و خود نشانه ای برای تعیین سطح ایمانی وی به شمار می رود.
عدم فسق
در روایات توصیه شده است که دختر به ازدواج فاسق در نیاید. فسق اصطلاحی غیر از معنی لغوی آن است که به معنی مطلق نافرمانی از اطاعت الهی است. فسق اصطلاحی به ارتکاب جرائم و گناهان بزرگ علی رغم اقرار شناختی به آن اطلاق می شود.
مدارا و رفق
«رفق»، دارای دو مؤلفه «انعطاف» (تأثیر پذیری) و تسهیل» (آسان گیری است. یکی از جلوه های رفتاری آن، «مدارا» یعنی تحمل اذیت است. برآیند رفق و مدارا، منجر به ایجاد «سازگاری» بین فردی در شرایط مختلف می شود.
مهربانی و محبت ورزی
این شاخص از واژه های «لطف»، شفقت»، «ترحم»، «طيب قلب» و «حنان» به دست آمده است. این شاخص، علاوه بر شاخص رفق که آن هم گویای مهربانی فرد است.
بخشش و گذشت
مفهوم گذشت و بخشش از خطا، واضح است. با توجه به آن که امکان تخطی زن از حيطه حاکمیت و مسئولیت مرد وجود دارد، | وجود این صفت در مرد، از حقوق زن شمرده شده است.
مصونیت دهی و محافظت
این، جزء وظائف مدیریتی مرد در خانواده است که بتواند زن را از آفت ها و آسیب ها حفظ کرده و او را زیر چتر حمایت خود مصونیت بخشد. با توجه به آنکه توصیه به مستور نگه داشتن زن شده است، چنین بر می آید که این محافظت از آسیب،بیشتر ناظر به آسیب های اجتماعی است.
رسیدگی به نیازهای زیستی زن
این شاخص، جزء وظائف حقوقی و اولیه مرد است و نیازی به تعریف ندارد.
توسعه ورزی و سخاوت
تکلیف رسیدگی به نیازهای زیستی زن، ممکن است در مرد یکی از دو صفت بخل و سخاوت را در پی داشته باشد. وجه فضیلتی آن یعنی سخاوت، به معنای رسیدگی خوب و زیاد به نیازهای خانواده همراه با توسعه دهی و احسان است.
تواضع
مفهوم تواضع از آن جهت اهمیت پیدا می کند که ماهیت جایگاه مرد به عنوان «قوام» و مدیر خانواده، به طور طبیعی، اقتضای بزرگی خواهی و تکبر و جبر وستم دارد؛ لذا باید با تعدیل کننده و مهار کننده ای با عنوان تواضع و فروتنی قرین شود.
- گام سوم:
تعریف و مفهوم شناسی هفده شاخص استخراج شده از روایات، این امکان را فراهم کرده تا با تأمل و کنار هم گذاشتن همه ی شاخص ها، به شاخص های نهایی برسیم.
معیارهای کلی همسانی اخلاقی در ازدواج
سه کلید واژه «معاشرت به معروف»، «صلاح» و فضیلت» را باید جزء معیارهای کلی محسوب کرد که بر اساس آن، زوج باید انسانی اخلاقی و دارای فضیلت باشد و همه روابط خانواده را بر اساس «معروف» تنظیم کند. دو شاخص «عقل» و «تقوا»، شاخص هایی هستند که به عنوان فضیلت های کلی در همه روابط بین فردی مدنظر است. مجال پژوهش حاضر، گنجایش ذکر بیانها و تفسیرها و روایات انبوه این دو نیست. به طور کلی، به نظر می رسد که برای تشخیص همسانی اخلاقی در زوج نیز باید از این دو اصل اساسی در اخلاق پیروی کرد و به طور کلی این دوشاخص را مدنظر قرار داد که عقل و تقوای او چگونه است؛ یعنی وجود نیروی وادارنده (شناخت) و توان بازدارنده (تقوا) برای انجام خوب» و ترک «بد» در موقعیت های مختلف خانواده، معرف زوج اخلاقی خواهد بود.
«محسن خلق» ،این شاخص، مفاهیم مدارا و رفق»، محبت و مهربانی»، «بخشش و گذشت» و «تواضع» را در بر می گیرد. مروت:این کلیدواژه شامل چهار شاخص «عفت»، «تعهد»، «سخاوت»، و «رعایت اخلاق در مواجهات اجتماعی می شود.شاخص تعهد نیز به دو بخش تعهد به انجام وظائف مالی خانواده و تعهد در قبال حفظ خانواده از خطرات یا همان شاخص «محافظت و مصونیت بخشی» تقسیم می شود.
«عدم فسق» شاخصی کلی است، اما با توجه به تعریفی که از فسق به عمل آمد، مشهور نبودن زوج به جرم و فساد و گناه به خصوص شرب خمر» که در روایات معین شده، ضروری است. تمام شاخص های مذکور به نوعی اشاره به سن ظاهر زوج دارد؛ اما شاخص «صدق و خوش باطنی» شاخصی است که لازم است باشد تا فضیلت های اخلاقی زوج کامل شود.شاخص های جزئی مدارا و رفق، محبت و مهربانی، تواضع، بخشش و گذشت عفت، تعهد (مالی و ناموسی)، سخاوت، رعایت اخلاق اجتماعی عدم شرب خمر صدقلاق در مواجهات اجتماعی» می شود.
کلمات کلیدی
کفویت، همسانی زوجین، کفویت اخلاقی، ازدواج، اخلاق زوج.