نقش زنان در جنبش تنباکو
زنان به‌عنوان بخشی از جامعه مبارزاتی، حضوری فعال و موثر در پیروزی جنبش تنباکو داشتند. پیشگامی زنان در جنبش تنباکو، حمایت آن‌ها از روحانیت و پیرویشان از فتوای مراجع تقلید و مبارزات مسلحانه آن‌ها برای دستیابی به هدفشان (الغای امتیاز رژی)، بیش از هر چیز به علت افزایش آگاهی‌شان از اوضاع سیاسی و اقتصادی جامعه و انگیزه‌های مذهبی صورت گرفت.
شرح واقعه جنبش تنباکو
جنبش تنباکو قیام عمومی مردم ایران به‌رهبری میرزای شیرازی است که در زمان ناصرالدین شاه در سال 1309ق و در اعتراض به قرارداد رژی صورت گرفت. در این قرارداد امتیاز انحصاری توتون و تنباکو به یک فرد انگلیسی به‌نام «ماژور تالبوت» به مدت پنجاه سال به ازای پرداخت سالانه 15 هزار لیره داده شده بود.
با افشای این قرارداد قشرهای مختلف مردم باانگیزه‌های متفاوت به رهبری روحانیت که به‌واسطه مسائل مذهبی و عرفی از نفوذ زیادی در بین مردم برخوردار بودند علیه این قرارداد به‌پا‌خاستند و زنان نیز به عنوان نیمی از جامعه در این قیام، فعالانه حضور داشتند. به‌دنبال اعتراضات مردم و علما، شاه مجبور به لغو قرارداد رژی شد و مبارزات مردم نتیجه‌بخش شد.[۱]
اقدامات زنان در جنبش تنباکو
با منتشر شدن خبر قرارداد رژی اقشار مختلف جامعه از جمله زنان به اعتراض پرداختند. این اعتراضات در تبریز، شیراز و تهران گسترده‌تر و مشارکت زنان در آن‌ها بسیار چشمگیر بود.[۲]
از جمله اقدامات زنان تبریز به رهبری زینب پاشا[۳]می‌توان به بستن بازار و تهدید به کشتن آقا علی آشتیانی که ناصرالدین شاه او را برای آرام کردن اوضاع به همراه هدیه‌هایی برای به‌دست آوردن حمایت مجتهدان و علما تبریز به‌این شهر فرستاده بود[۴] اشاره کرد.
حدود 4 هزار نفر از زنان و مردان نیز در تظاهرات شیراز شرکت کردند و با تجمع کردن در مرقد شاه چراغ و تلگراف‌خانه اعتراض خود را به ورود نماینده رژی به شیرازاعلام کردند.[۵]
در تهران هم‌زمان با ایام شهادت حضرت فاطمه (س)، زنان به بازار سرازیر شدند و دکان‌های گشوده را بستند،[۶] سرهایشان را از روی چادر گل گرفتند و در مسجد شاه تجمع کردند.[۷]
آنان در مسجد شاه خطاب به امام جمعه اعلام کردند که اگر مردان ما مانند زنان باید در خانه بمانند، ما زنان خود جامه عمل می‌پوشیم و به‌میدان قیام برای حقی که از دستمان رفته، جانمان را فدا می‌کنیم.[۸]
به هنگام تحریم توتون و تنباکو از طرف میرزای شیرازی، زنان دربار ناصرالدین شاه نیز از تهیه توتون و تنباکو برای شاه ابا کردند و تمام قلیان‌هایی که در دربار بود را شکستند و آن‌ها را در مقابل عمارت مخصوص شاه آتش زدند.[۹]
شواهدی نیز از حضور زنان مشهد[۱۰] و زنان سایر ولایات، شهرها و روستاها در این اعتراضات حکایت دارد.[۱۱]
علت حضور زنان در جنبش تنباکو
درباره علل حضور زنان در جنبش تنباکو اکثر محققین معتقدند که انگیزه‌های مذهبی، زنان را به میدان اعتراض آورد؛ زیرا فعال‌ترین بُعد مشارکت و حضور زنان در جامعه، شرکت کردن در مراسم مذهبی، روضه‌خوانی و عزاداری بود. در واقع مسیر تفکرات زنان با مذهب پیوند نزدیکی داشت.[۱۲]
پژوهشگران بر این باورند که زنان قاجار همیشه در مبارزه علیه مشکلات اقتصادی جلودار بوده‌اند و به‌دلیل تربیت مذهبی و علائقشان با حضور خود در این قیام و تبعیت از حکم تحریم تنباکو زمینه را برای تقویت و پیروزی آن مهیا کردند.
جنبش تنباکو با رهبری روحانیت به اوج خود دست یافت و زمینه را برای مشارکت آگاهانه زنان در حوادث مشروطه و تلاش برای رسیدن به حقوق مدنی خود در سال‌های بعد مهیا کرد.[۱۳]
پانویس
- ↑ اعتمادالسلطنه، روزنامه خاطرات، 1345ش، صص902-903
- ↑ علم، «بررسی نقش زنان در جنبش تنباکو»، 1392ش، ص76
- ↑ سرداری نیا، تبریز در نهضت تنباکو، 1377ش، ص6
- ↑ آبادانیان، اندشه دینی و نهضت ضد رژی در ایران، 1376ش، ص93
- ↑ فوران، مقاومت شکننده یا تاریخ تحولات اجتماعی ایران، ترجمه احمد تدین، 1361ش، ص253
- ↑ آبادانیان، اندشه دینی و نهضت ضد رژی در ایران، 1376ش، ص160؛ زنجانی، تحریم تنباکو، بی‌تا، ص184؛ طهرانی، میرزای شیرازی، ترجمه اداره پژوهش و نگارش، 1362ش، ص268
- ↑ زنجانی، تحریم تنباکو، بی تا، ص188؛ کربلایی، قرارداد رژی1890 یا تاریخ انحصار دخانیات در سال1309ق، 1361ش، ص13
- ↑ قدسی، خاطرات من یا روشن شدن تاریخ صد ساله ایران، ج1، 1342ش، ص45
- ↑ تیموری، تحریم تنباکو یا اولین مقاومت منفی در ایران، 1361ش، ص9؛ زنجانی، تحریم تنباکو، بی‌تا، ص109
- ↑ آژند، قیام تنباکو،1367ش، ص108
- ↑ قدسی، خاطرات من یا روشن شدن تاریخ صد ساله ایران، ج1، 1342ش، ص43
- ↑ آژند، قیام تنباکو،1367ش، ص163
- ↑ علم، «بررسی نقش زنان در جنبش تنباکو»، 1392ش، ص79
منابع
- آبادانیان، حسین، اندشه دینی و نهضت ضد رژی در ایران، موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، تهران، 1376ش.
- آژند، یعقوب، قیام تنباکو، کتاب های شکوفه، تهران، 1367ش.
- اعتمادالسلطنه، محمد حسن خان، روزنامه خاطرات، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1345ش.
- تیموری، ابراهیم، تحریم تنباکو یا اولین مقاومت منفی در ایران، کتاب های جیبی، بی‌جا، 1361ش.
- زنجانی، محمد، تحریم تنباکو، انزلی، بی‌جا، بی‌تا.
- سرداری نیا، صمد، تبریز در نهضت تنباکو، آشینا، بی‌جا، 1377ش.
- طهرانی، شیخ آقابزرگ، میرزای شیرازی، ترجمه اداره پژوهش و نگارش، وزارت ارشاد اسلامی، بی‌جا، 1362ش.
- علم، محمد رضا و زهرا رضوی سوسن، بررسی نقش زنان در جنبش تنباکو، زن و فرهنگ، شماره15، سال چهارم، بهار1392ش.
- فوران، جان، مقاومت شکننده یا تاریخ تحولات اجتماعی ایران، ترجمه احمد تدین، خدمات فرهنگی رسا، تهران، 1361ش.
- قدسی، اعظام، خاطرات من یا روشن شدن تاریخ صد ساله ایران، ج1، بی‌نا، بی‌جا، 1342ش.
- کربلایی، شیخ حسن، قرارداد رژی1890 یا تاریخ انحصار دخانیات در سال1309ق، مبارزان، تهران، 1361ش.