بررسی مباحث خانوادگی زنان در آیه 233 بقره

متن آیه

‏وَ الْوالِداتُ یُرْضِعْنَ أَوْلادَهُنَّ حَوْلَیْنِ کامِلَیْنِ لِمَنْ أَرادَ أَنْ یُتِمَّ الرَّضاعَةَ وَ عَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَ کِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ لا تُکَلَّفُ نَفْسٌ إِلاَّ وُسْعَها لا تُضَارَّ والِدَةٌ بِوَلَدِها وَ لا مَوْلُودٌ لَهُ بِوَلَدِهِ وَ عَلَى الْوارِثِ مِثْلُ ذلِکَ فَإِنْ أَرادا فِصالاً عَنْ تَراضٍ مِنْهُما وَ تَشاوُرٍ فَلا جُناحَ عَلَیْهِما وَ إِنْ أَرَدْتُمْ أَنْ تَسْتَرْضِعُوا أَوْلادَکُمْ فَلا جُناحَ عَلَیْکُمْ إِذا سَلَّمْتُمْ ما آتَیْتُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ

ترجمه

مادران، فرزندان را دو سال تمام، شیر مى‌‏دهند. (این) براى کسى است که بخواهد دوران شیرخوارگى را تکمیل کند. و بر آن کس که فرزند براى او متولد شده [پدر]، لازم است خوراک و پوشاک مادر را به‌طور شایسته (در مدت شیر دادن بپردازد، حتى اگر طلاق گرفته باشد.) هیچ کس موظف به بیش از مقدار توانایى خود نیست! نه مادر (به خاطر اختلاف با پدر) حق ضرر زدن به کودک را دارد، و نه پدر. و بر وارث او نیز لازم است این کار را انجام دهد [هزینه مادر را در دوران شیرخوارگى تامین نماید].

و اگر آن دو، با رضایت یکدیگر و مشورت، بخواهند کودک را (زودتر) از شیر باز گیرند، گناهى بر آنها نیست. و اگر (با عدم توانایى، یا عدم موافقت مادر) خواستید دایه‏اى براى فرزندان خود بگیرید، گناهى بر شما نیست، به‌شرط این‌که حق گذشته مادر را به طور شایسته بپردازید. و از (مخالفت فرمان) خدا به پرهیزید و بدانید خدا، به آنچه انجام مى‏دهید، بیناست!

تفسیرآیه

آیه «وَ الْوالِداتُ یُرْضِعْنَ أَوْلادَهُنَّ حَوْلَیْنِ کامِلَیْنِ» اشاره دارد به این‌که مصلحت کودک اقتضا دارد که دو سال کامل از شیر مادر بخورد، زیرا شیر مادر، برای سلامتی کودک بسیار مؤثر است و در تربیت روانی و اخلاقی او نیز تأثیر گذار است. اما بر مادران واجب نیست که کودک را دو سال کامل شیر بدهند؛ زیرا شیر دادن، حقی از طرف خداوند برای مادر کودک است. بنابراین مادر حق دارد کودک خود را تا دو سال کامل شیردهد و نسبت به دایه برتر است.

در برابر این حق، پدرِ کودک مکلف به رعایتِ حقوق مادر است و حق ندارد مانع مادر از حقوقِ خود شود و یا آنکه بی‌دلیل دیگری یعنی دایه را بر مادر ترجیح دهد. حق شیردهی در دو سال شیر‌خوارگى به مادر داده شده؛ زیرا اوست که مى‏‌تواند در این مدت از فرزند خود نگه‌دارى کند. لذا حق حضانت در این مدت با مادر است، هر چند ولایت بر فرزندان به عهده پدر گذاشته شده است. اما از آنجا که تغذیه جسم و جان نوزاد در این مدت با شیر و عواطف مادر ارتباط مستقیمی دارد، این حق به مادر داده شده است. و این یک حق دو طرفه بین مادر و فرزند است که هم براى رعایت حال فرزند و هم برای رعایت عواطف مادر تعیین شده است.

حضانتِ مادر، تا زمانی که نوزاد شیر می‌خورد نسبت به حضانت پدر مقدم است بدین معنا که در زمانی که نوزاد شیرخوار است به دلیل نقش مهم مادر در سلامت روحی و جسمی کودک، مادر حقِ حضانت نوزاد را دارد و پدر ملزم به رعایتِ حقوق مادر است. پدر کودک باید در برابر شیر دادن مادر به فرزندش خوراک و پوشاک مادر را در دوران شیردهی تهیه کند. پس تأمین هزینه مادر شیرده دَین است که در صورت نپرداختن، پدر به مادر کودک بدهکار است. ازاین رو مادر می‌تواند با مراجعه به دادگاه هزینه شیردهی خود را درخواست کند.

هزینه شیر دادن به کودک با نفقه واجب زن تفاوت دارد، زیرا نفقه مربوط به تمکین زن دائمی است، گرچه شیرده نباشد؛ ولی تأمین هزینه شیردهی در برابر شیردادن است، هرچند مادر کودکْ مطلّقه یا نکاح او موقت باشد. باید دانست که بر پدر واجب نیست خوراک و پوشاک مادر شیرده را از مال خود بدهد. اگر کودک مالی داشته باشد، پدر می‌تواند هزینه شیر خوردن او را از آن بپردازد؛ اما اگر کودک مالی نداشته باشد، پدر باید هزینه آن را از مال خود بدهد، پس بر پدر فقط تأمین هزینه واجب است و خود هزینه بر عهده پدر نیست.

منظور از واژه «معروف» در این آیه این است که در پرداخت هزینه مادر شیرده، حال زن از نظر موقعیت اجتماعی رعایت شود. خداوند سبحان در ادامه آیه، به رعایت وضعیت مادى مرد نیز، اشاره مى‏کند «لا تُکَلَّفُ نَفْسٌ إِلَّا وُسْعَها». آیه هفتم سوره طلاق این جمله را توضیح مى‏دهدکه «هر مالدارى از مال خود نفقه دهد؛ و کسى‏که تنگدست باشد از هرچه خدا به او داده است نفقه دهد. خدا هیچ‏کس را مگر به آن اندازه که به او داده است مکلّف نمى‏سازد».

در صورت فوت پدر، آنچه که به حکم شرع به گردنش است، مانند خرجى و لباس مادر شیرده، به گردن وارث او خواهد بود. از شیر گرفتن کودک پیش از پایان دو سال جایز است، اما باید دانست که صرف رضایت والدین در از شیر گرفتن کودک کافی نیست بلکه والدین باید دربارۀ آن با یکدیگر مشورت کنند تا هم حق کودک و هم حقوق پدر و مادر حفظ شود.

مشورت با زنان گرچه در برخی امور، مساوی با مشورت مردان نیست؛ اما درباره مسائلی که در موردِ رشد و پرورش کودک، تأمین سلامت روحی و جسمی و تغذیه اوست، خداوند به مشورت با مادران امر کرده است.در صورت از شیر گرفتن کودک قبل از دو سال، به دلیل بیماری یا کم شیری مادر یا ... مسئولیتِ حفظ کودک با پدر است و او باید در مورد دایه گرفتن برای فرزندش تصمیم بگیرد، ازاین رو در موضوع دایه گرفتن برای کودک در آیه مورد بحث، فقط به پدران خطاب شده است.

نکات تفسیری

1. حق شیردهی؛ شیردادن به نوزاد توسط مادر حقی است که خداوند برای مادرِ نوزاد در نظر گرفته است و او را در میزان شیردهی نسبت به دو سال مختار گذاشته است. این حق از طرف پدر و دیگر زنان قابلیت فسخ ندارد مگر آن‌که خودِ مادر از شیردادن براساس مصالحی امتناع ورزد.
2. هزینه شیردهی؛ مادر حق دارد در برابر شیری که به کودک می‌دهد طلب اجرت کند و بر پدر هم واجب است در صورتی که کودک مالی ندارد، اجرت مادر را از مال خود بپردازد. نکته دیگر آن است که پدر حق ندارد به‌صرفِ طلب اجرت شیردهی از طرف مادر، حق شیردهی مادر را سلب کند و برای مادر جایگزین انتخاب کند. مگر آن‌که مادر بیش از مقدار متعارف طلبِ اجرت کند.
3. حق مشورت؛ از آن‌جا که مادر نقش تعیین کننده‌ای در پرورش کودک دارد، دارای حق مشورت در زمینه مسائل مربوط به فرزندش مثل از شیر گرفتن، است. به دیگر سخن، مادر یک طرف ثابت مشورت است و می‌تواند مستقیماً و بدون واسطه در این مصالح خود و فرزندش اظهار نظر کند. این امر نشان از آن دارد روایاتی که در مورد عدم مشورت با زنان است اطلاق ندارند.
4. حق حضانت؛ مادر نسبت به نوزادِ شیرخوار خود از حق حضانت برخوردار است. بدین معنا که حضانت مادر نسبت به حضانت پدر در این زمان از تقدم برخوردار است.
5. اولویت مادر؛ مادر به لحاظ شیردهی، دریافت هزینه شیردهی و حضانتِ کودکِ شیرخواره‌اش نسبت به دایه و تصمیمات پدر اولویت دارد.

منابع

• قرآن
• مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن
• جوادی آملی، عبدالله، تسنیم، قم، مرکز نشر إسراء، ج 11، چ اول، 1380 ه. ش.
• طباطبایی، محمد حسین، ترجمه تفسیر المیزان، ترجمه محمد باقر موسوی، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ج 2، چ پنجم، 1374 ه.ش.
• مغنیه، محمد جواد، ترجمه تفسیر کاشف، ترجمه موسی دانش، قم، بوستان کتاب، ج 1، چ اول، 1378ه.ش.
• مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ج 2، چ دهم، 1371 ه.ش.