تاثیر فضای عمومی و تفرجگاه ها بر پوشش بانوان

نوع معماری فضاهای عمومی و تفرجگاه ها بر سبک پوشش و رفتار افراد مخصوصاً بانوان، تاثیر بسزایی دارد. در این نوشتار با بیان مصادیقی از اروپا و ایران با فرهنگ و آداب و رسوم متفاوت به این مهم میپردازیم؛ چنانکه در اسناد بسیار محرمانه ی ساواک در سالهای پس از پهلوی اول، به ارتباط میان این دو موضوع و اصرار سیاستمداران غربی بر تداوم غرب گرایی و تجددمآبی در البسه و ابنیه ی ایرانی تصریح شده است. این عبارت درخط ششم و هفتم از سند بسیار محرمانه ساواک، به خوبی گویای این مدعا است: «اکنون از آمریکا و لندن صریحا دستور داریم در این مملکت مد لباس و یا ساختمان ها و... و بی حجابی را رونق دهیم که مسلمانان نقاب از عورت خود بردارند»

ملاحظه میگردد که در این سند محرمانه، به صراحت به موضوع تأثیر نوع معماری و ساختمانسازی بر حجابزدایی اشاره شده است .

مدرنیزاسیون تهران

حدود ۱۵۰ سال پیش ناصرالدین شاه کلنگ خود را در کنار باروی تهران بر زمین کوبید و دستور به تاسیس دارالخلافه ای داد که اکنون از کلان شهرهای پر تب و تاب جهان است. این اقدام آغاز تحول در ساختار فضای تهران قدیم و تغییر آن به ساختاری جدید و اروپایی‌مآب بود که هم فضای فیزیکی شهر را گسترش می داد و هم به ظهور طبقه اجتماعی جدیدی منتهی می‌شد.

در بیستمین سال سلطنت ناصرالدین شاه به دستور وی تغییرات زیادی در ساختار پایتخت به وجود آمد روند تغییر و مدرن سازی فضای شهری تهران در دوران پادشاهان بعدی قاجار به سرعت ادامه یافت و با آغاز سلطنت پهلوی اول به اوج رسید.

تهران مثل اغلب شهرهای مهم ایران چون تبریز، اصفهان یا شیراز، هویت تاریخی و ساختار شاخص و کهنی نداشت و شهری بود که کلنگ ناصرالدین شاه برایش نقطه آغاز تحولاتی در شهرسازی، نظام محلات و طبقات اجتماعی شد که الگوی اروپایی و هویتی مدرن داشت و بعدها به مدلی برای سایر شهرها بدل شد.

سیر تحولات در تهران به جایی رسید که کم کم بر تعداد باغ ها و پارک های شهری با کارکرد تفرجگاهی افزوده شد؛ خیابان های لاله زار و لختی و شاه آباد، چراغ برق روشن شد و چشم مردم به سبک زندگی اروپایی های مقیم تهران عادت کرد. خیابان مفهومی جدید و چهره های تازه یافت؛ مغازه های ویترین دار کالاهای اروپایی عرضه می کردند. ده هاکافه، باشگاه بیلیارد، کلاس رقص، باشگاه ورزشی، سینما و پارک در دوران رضا شاه تاسیس شد. برونگرایی تنها در معماری خانه ها نمودنمی یافت بلکه کل فضای شهری، ساختی برونگرا پیدا کرده بود که مردم را از خانه ها بیرون می کشید و به سوی اماکن گردشگاهی روان می کرد.

تا پیش از برنامه ریزی های ساختاری نوین تهران، اوقات فراغت ایرانیان به دید و بازدید در فضاهای خصوصی میگذشت و ساختِ اجتماعیِ به شدت درونگرا بر آن حاکم بود. اغلب مسافران اروپایی از عدم امکان گذران اوقات فراغت می نالید ند و پایتخت را به استثنای چند خیابان اروپا نشین زشت و بی قواره و آلوده می دیدند.

با گسترش زندگی شهری در تهران ، زندگی خیابانی به‌تدریج به موازات زندگی خصوصی اهمیت پیدا کرد و زبان فرهنگی منحصر به خود را در رابطه با پوشاک ساخت. به این ترتیب برخی طبقات از چارچوب درونگرا و سنتی زندگی اجتماعی محلات بیرون آمدند و به عرصه برونگرا و تماشایی شهر مدرن قدم گذاشتند و نوعی از «شهرنشینی به مثابه شیوه زندگی» پدید آمد. گذار از درون گرایی به برون گرایی در نظام پوشاک نیز به موازات ساختار شهری صورت گرفت و «بدن »مردان و سپس زنان در شهر مدرن در معرض تماشای دیگر مردان و زنان قرار گرفت.

مدرن شدن فضای شهری و پوشش افراد

در این ساختار نوین تبادل نگاه میان مردم و در نتیجه اهمیت روزافزون ظاهر فردی یکی از مشخصات عرصه‌ی تماشایی شهر شد.

هینریش بروگش ،که دوبار در دوران ناصری به ایران سفر کرده بود در سفر نامه خود می نویسد که در فصل بهار «مردان و زنان به باغ های عمومی روی می آورند یا در خیابان های مشجر لاله زار و خیابان انگلیسی ها [احتمالاً فردوسی کنونی] با قدم های آهسته گردش میکنند... مردان زیر چشمی زنان را برانداز می‌کنند و گهگاه دختر یا زن شجاعی را می‌بینیم که روبند خود را برای یک لحظه کنار میزند و چهره گرد و ابروهای پیوندی و چشمان درشت و زیبای خود را نشان می دهد»

به نظر می‌رسد برخی فضاهای شهری کم کم بدل می‌شد به موقعیتی برای تفرج و تماشای مردم خوش پوش و آراسته در فضای عمومی، مهمتر اینکه در این سال‌های پایانی دوران قاجار زنان نیز آزادانه در فضای عمومی ظاهر می‌شدند و شهر بیش از پیش به عرضه تماشا بدل می شد. توصیف همین ریختار نوین را در روزنامه شکوفه با لحن انتقادی تر می خوانیم که با ابراز نگرانی از رواج رسم گردش خانم ها در خیابان و تغییرات طرز لباس و آداب ژستی آنها به هنگام گردش در خیابانهای تفرجگاهی، مثل لاله زار، می نویسد : «…با آن قد رعنا و صورت زیبا، با آن لباس و اساس شیک، همه قسم خود را ساخته و پرداخته... در لاله زار با خانم‌های سیمین‌عذار دیگر در گردش و صفا، و با آقایان مؤانست کرده، همه قسم اسرار نهفته گفته شود» ساخت تهران نوین چه به لحاظ فرمی و چه محتوایی تقلید از پاریس دوران امپراتوری دوم بود که بارون«ژورژ اوسمان» در نیمه دوم سده نوزدهم به دستور ناپلئون سوم طراحی و اجرا کرده بود، تهران قرار بود مثل پاریسِ اوسمان به مکانی تماشایی بدل گردد.

نکته ای که قابل توجه است این است که روند تبدیل شدن یک شهر به عرصه تماشایی در تهران و پاریس شبیه به هم است واز یک قاعده کلی پیروی میکند

روند مدرنیزاسیون شهر پاریس

در اواخر دهه ۱۶۶۰ ،هنگامی که باغچه تو لری توسط معماری مورد علاقه لویی چهاردهم، آندره لنوتره به اجرا در آمد اسناد موجود درباره نحوه اجرای آن، از این باغچه با عنوان«خیابان تولری» یاد کرده‌اند این نام، متعلق به خیابانی است که امروزه همگان با نام شانزلیزه می شناسند.

در روزهای یکشنبه، و سایر روزهای تعطیلی، خیابان شانزلیزه و مناطق اطراف آن همانند یک پارک مدرن امروزی [ جهت گذراندن اوقات فراغت ] مورد استفاده قرار می‌گرفتند؛ به گونه ای که در یکی از کتابهای راهنمای پاریس اینگونه آمده است که: « مردمانی از سرمایه داران جهت گذراندن اوقات فراغت خود، به این منطقه می آمدند تا از درختان و فضای سبز لذت ببرند.این فضاهای شهری و تفریحی نمونه ای از یک فضای همگانی جهت دیدن و دیده شدن بود.

رونق لوازم زینتی در پاریس

زمینه دیگری که تولری برای به وجود آمدن گونه جدیدی از سرگرمی فراهم آورده بود، موقعیت به نمایش گذاشتن لباس های زینتی مردان و زنان به یکدیگر بوده است؛ در فضاهای عمومی پیش از این، مانند کور _لا _رن، به دلیل آنکه رفت و آمد ها اغلب با استفاده از کالسکه انجام میشد، لباسهای مراجعه کنندگان از دید یکدیگر پنهان می ماند، پس از آن بود که دو دگرگونی و تحول اساسی در پاریس به طور همزمان رخ دادند: یعنی« باز طراحی انجام شده توسط له نوتر برای تولری» -که موجب تبدیل شدن آن به محبوب ترین گردشگاه عمومی شهر گشت - و«رونق یافتن صنعت تولید لوازم لوکس و زینتی در پاریس». به دلیل آنکه تمام افرادی که به تولری مراجعه می‌کردند، با پای پیاده در آن حاضر می شدند، هر کس می توانست لوازم زینتی و زیورآلات خود را در معرض دید سایرین قرار دهد. به همین دلیل، اگر یکی از اشخاص مهم پاریس لباسی بر تن می کرد، آن لباس در میان سایر مردم رواج یافته و به یکی از پرفروش ترین ها تبدیل می شد. به جرأت می توان گفت، که تمام مراسم های امروزی در رابطه با مد و لباس و حتی مراسم معروف «فرش قرمز» ریشه در همین رفت و آمدها ی اتفاق افتاده در باغ تولریِ دهه ۱۶۷۰ دارند. در تولری، گونه ای از مدِ لباس به وجود آمد که منحصر به مردم و گروه هایی بود که در آن با هم ملاقات می کردند؛ کسانی هم که عضو این گروه ها نبودند، مشتاقانه نحوه رفتار ها و طرز لباس پوشیدن آنها را دنبال می‌کردند. در کتاب‌های راهنمای پاریس هم در مورد تاثیر باغچه های عمومی بر نحوه پوشیدن لباس و مد مطالب مهمی به چاپ رسید. در واقع همین امر پیاده روی در مکان های عمومی بود که همانند یک ویترین سبک پوشش و لباس های جدید را در معرض دید همگان قرار می داد؛ نمایش این لباس ها در صحنه شهر، و بر تن مردم پاریس، باعث شد تا فشن جزئی از زندگی افراد شده و باعث پیشرفت آن شود، به طوری که در سال 1672 شاعر برجسته انگلیسی، توماس شادول فرانسه را به عنوان «فرمانروای جهانی مدل لباس» معرفی کرده است.

مشاهده می کنیم که نوع فضایی که انسان در آن زیست می کند و اوقات فراغت خود را در آن سپری می‌کند به شکل قابل توجهی بر سبک زندگی و پوشش او تاثیر گذار است. لذا شایسته است این موضوع در سیاستگذاریهای فرهنگی در ارکان مختلف کشور، مورد توجه قرار گیرد. به بیان دیگر، نمیتوان در ضوابط معماری و شهرسازی، انواع الگوهای حریم‌زدا و برونگرا که برگرفته از الگو های غربی است را ترویج نمود و در همان حال، انتظار داشت که افرادی که در چنین فضاهایی زیست میکنند؛ مقید به رعایت حداکثری سبک زندگی اسلامی و ارزشهای دینی باشند.

منبع

• مقاله ی«مطالعه تطبیقی حجاب زدایی وحریم زدایی از البسه وابنیه ایرانی قبل وبعد از ظهور سلسله پهلوی» منان رئیسی, محمد؛ انصاری پور, زهرا، پژوهش های معماری اسلامی، بهار 1398 - شماره 22 رتبه علمی-پژوهشی (وزارت علوم)/ISC ( از 3 تا 22)
• پاریس چگونه پاریس شد؟،ژوان دژون ، مترجم:سروش معصوم زاده ،انتشارات آرمانشهر،چاپ دوم،خرداد۱۴۰۰
• منظر محمدی ،سیاست های پوشاک در دوره قاجار و پهلوی اول