تغییرجنسیت

تغییرجنسیت؛ هرگونه تبدیل و تغییر در جنس فرد.

تغییرجنسیت از مباحث چالشی و مهم در حوزه مسائل پزشکی، روان‌شناسی و جامعه شناسی است. این مسئله علاوه بر تبدیل جنس فرد، زندگی فقهی و حقوقی وی را دگرگون می‌سازد. زمینه ساز پرسش‌های فراوان فقهی و حقوقی است، چون در گذشته تغییرجنسیت غیر ممکن محسوب می‌شد. تغییرجنسیت در نظام‌های حقوقی جهان مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. در این باره دیدگاه‌های مختلف بیان شده و عده‌ای با آن موافق و عده‌ای نیز نظر مخالف دارند.

تعریف تغییرجنسیت

تغییرجنسیت یکی از موضوعات علم اخلاق زیستی است و عنوان آن اصلاح جنسیت است، این گروه که به دنبال تغییر جنسیت هستند؛ دارای اختلال هویت جنسی می‌باشند که در صدد کسب خصوصیات ظاهری و آناتومیک جنسی، جنس مخالف خود و رهایی از خصوصیات جنسی فعلی هستند، به این دلیل با جنس مخالف خود همانندسازی می‌کنند. بنابر این تغییر جنسیت عبارت است از جراحی تطبیق و بازتایید جنسیت که یک فعالیت پزشکی برای انطباق اندام مناسب به جنسیت یک فرد ترنس با هویت جنسیتی‌اش است. این اصطلاح شامل هرگونه عمل جراحی است که بدن مردانه را به بدنی زنانه تغییر می‌دهد یا بالعکس.

در این تعریف مراد از تغییرجنسیت تغییر آلت تناسلی است، به گونه‌ای که جنس زن به مرد و جنس مرد به زن تبدیل گردد. تغییر جنسیت از مرد به زن به این صورت است که آلت تناسلی مردانه با عملیات جراحی برداشته و به جای آن مَهبِل قرار داده شده و پستان‌ها نیز بزرگ می‌شود و در تغییر جنسیت از زن به مرد، عضوهایی مانند رحم، تخمدان و سینه برداشته می‌شود و به‌جای آن دستگاه تناسلی مردانه گذاشته می‌شود. این جراحی‌ها در چند مرحله انجام می‌شود و همراه آن هورمون‌درمانی نیز صورت می‌گیرد.

بنابر تعریف بالا، عملیات جراحیِ آلت تناسلی، تغییری در هویت واقعی فرد ایجاد نمی‌شود. بنابر این در یک نگاه کلی تغيير جنسيّت به دو معناست: تبديل ماهوى هر يک از مرد و زن به ديگرى. به این معنا كه هويّت و جنسيّت مرد به كلّى تغيير كند. اصلاح جنسيت انسان‌هاى دو جنسى با عمل جراحى و مانند آن. لذا می‌توان گفت كسانى كه يک جنس آنها اصلى و جنسيّت ديگرشان فرعى است، مثل اينكه جنسيتّ اصلى زن و جنسيّت مرد فرعى است، يا بالعكس. چنين افرادى با يک عمل جرّاحى، جنسيّت فرعى خود را از بين برده و با تقويت جنسيّت اصلى بوسيله هورمون‌ها ومانند آن يک جنسى كامل مى‌شوند. به اين عمليّات جراحى، تغييرجنسيّت گفته مى‌شود.

ملاک تعیین جنسیت

1. جنس ژنتیکی: ساده‌ترین راه تشخیص از راه آزمایش بزاق دهان است.
2. جنس هورمونال: نوع هورمونی که از غده‌ها ترشح می‌شود.
3. جنس ظاهری: آناتومی و اعضای ظاهری بدن معرف جنسیت است.
4. جنس روان‌شناسانه: روح و تمایلات شخصی.

اقسام تغییرجنسیت

1ـ تغییرجنسیت به منظور کشف جنسیت: در مواردی که دستگاه تناسلی خارجی، به صورت کامل نیافته و جنسیت حقیقی پنهان مانده است که با جراحی، جنسیت حقیقی این افراد کشف می‌شود.

2ـ تغییرجنسیت در خنثی‌ها (دوجنسی‌ها): از نظر برخی فقها خنثی‌ها دارای جنسیت سوم هستند. اگر این سخن مورد پذیرش باشد، عمل جراحی که بر این افراد صورت می‌گیرد، مصداق تغییرجنسیت است. ولی اگر به جنسیت سوم برای خنثی معتقد نبوده، با توجه به این که برخی عمل‌های جراحی که روی آلت تناسلی انجام می‌شود، مربوط به خنثی‌ها باشد لازم می‌باشد که درباره تغییرجنسیت خنثی‌ها گفت‌وگو شود. اشخاصى كه آلت تناسلى مرد و زن، هر دو را دارند. در فقه از چنين كسى به خنثى تعبير شده است و از ديرباز در كلمات فقها به تبعيّت روايات، مطرح است.

خنثی‌ها به دو گروه تقسیم می‌شوند: خنثای مشکل و خنثای غیر مشکل.

خنثای مشکل (دو جنسی کامل): این گروه به دلیل دارا بودن هر دو آلت تناسلی مردانه و زنانه، جنسیت دوگانه دارند و زن بودن یا مرد بودن آنان آشکار نیست. اینها به رعایت احتیاط‌های شرعی ملزم هستند و مثلا ازدواج بر آنها حرام است.

خنثای غیر مشکل: این گروه با توجه به داشتن نشانه‌های شرعی به یکی از دوجنس مذکر یا مونث ملحق می‌شوند. تکلیف شرعی آنان از جهت مرد بودن یا زن بودن مشخص است، ولی دارای ابهام جنسی هستند و از بیماری جنسی رنج می‌برند.

3ـ تغییرجنسیت در ترانس سکشوال‌ها (تراجنسیتی و خنثای روانی): امروزه عمل جراحی به منظور تغییرجنسیت، بیشتر به این گروه مربوط است؛ یعنی کسانی که از نظر ظاهر سالم هستند ولی از نظر روانی دچار اختلالات هویت جنسی بوده و خود را متعلق به جنس مخالف می‌دانند.

4ـ تغییرجنسیت در افراد سالم: افرادی که از نظر جسم و روان سالم هستند و هیچ گونه قصد عقلایی برای تغییرجنسیت این افراد وجود ندارد. از نظر همه فقهای شیعه و سنّی، این نوع تغییرجنسیت حرام است. تغییرجنسیت به منظور کشف جنسیت و تغییرجنسیت در مورد خنثی‌ها از نظر برخی فقهای اسلامی قابل قبول است.

حکم تغییرجنسیت

در مورد تغییرجنسیت دو نظر وجود دارد:

1- تحریم: فرد نمی‌تواند برخلاف مشیت الهی و به اراده خود تغییرجنسیت دهد. تقریباً همه فقهای سنّی و نیز کلیسای مسیحی با این عمل جراحی مخالفند. از نظر آنان این تغییر در خلقت خداست. اهل سنت با استناد به آیه قرآن سوره نساء، آیه 119 تغییرجنسیت را حرام می‌دانند، اما این آیه ناظر به تغییرجنسیت نیست.

2ـ تجویز: از نظر فقهای شیعه دلیل شرعی از قرآن کریم یا روایات اسلامی مبنی بر حرام بودن تغییرجنسیت نیست. همچنین کسانی که خواهان تغییرجنسیت هستند به بیماری شدید جسمی و روحی مبتلا شده‌اند و تغییرجنسیت راهی برای درمان این گونه بیماران است. پس تغییرجنسیت، تغییر در خلقت خدا محسوب نمی‌شود.

امکان تغییرجنسیت و دلایل آن

قانون تغییرجنسیت بر اساس قانون مصوب 1391، در موضوعات قابلیت رسیدگی در دادگاه‌های خانواده تبیین شده است.

اصل 167 قانون اساسی

قاضی وظیفه دارد که تلاش کند حکم هر دعوی را در قوانین تدوین شده بیابد و اگر نیابد با استناد به منابع معتبر اسلامی یا فتوای معتبر، حکم قضیه را صادر نماید و نمی‌تواند به بهانه سکوت، نقض و یا تعارض قوانین مدونه از رسیدگی به دعوی و صدور حکم پرهیز کند.

نظر فقهاء

نظر امام خمینی (ره) این است که؛ تغییرجنسیت مرد به زن به سبب عمل و بر عکس آن ظاهراً حرام نیست.

نظر آیت الله گلپایگانی (ره) این است که؛ ظاهراً جایز می‌باشد و بعد از تغییرجنسیت، باید به وظایف جنسی که تغییر پیدا کرده عمل نماید.

مقام معظم رهبری نظرشان این است که؛ برای کشف و آشکار کردن واقعیت جنسی آن اشکال ندارد، به شرطی که این کار مستلزم فعل حرام و مفسده‌ای نباشد.

اصول عملیه و قواعد فقهی

بررسی تغییرجنسیت براساس اصول عملیه و قواعد فقهی به این صورت می‌باشد.

1ـ قاعده عسر و حرج: براساس آیات الهی در دین اسلام حکم حرجی بیان نشده است و هر جا حکمی مشتقی داشته باشد این حکم منفی می‌شود.

2ـ اصل برائت: براساس آیات الهی و سنت معصومین (ع)، حکم عقل و اصل 37 قانون اساسی و مواد مختلف قوانین مدنی و جزایی، اصل بر بی‌گناهی افراد در افعال خود می‌باشد.

3ـ حقوق انسانی: اساس حقوق بشر اقتضا دارد بدون دلیل، تن و روان آدمی محبوس نشود و زمینه‌های آزار انسانی زائل شده تا بتواند به صورت انسانی آزاد و متعادل از حقوق تکالیف مناسب برخوردار باشد.

آثار تغییرجنسیت

ارث: اگر یکی از والدین تغییرجنسیت داده باشد و فرزند فوت نماید، توارث والدین براساس تلبس به مبدأ در حین انعقاد نطفه ملاک عمل خواهد بود، لذا پدر دو ثلث و مادر یک ثلث سهم خواهند داشت.

ولایت بر فرزند: اگر زن تغییرجنسیت دهد ولایت نخواهد داشت. زیرا پدری ناشی از وجود فرزندان از نطفه مرد است. اما اگر مرد تغییرجنسیت دهد، ولایت او از فرزندان ساقط می‌گردد.

نکاح: به محض تغییرجنسیت نکاح باطل می‌شود.

مهریه: اگر مرد تغییرجنسیت دهد باید مهریه را بپردازد چون، با توجه به آرای فقهاء که حکم به تأیید مهریه دارند، به محض وقوع عقد، زن مالک مهریه خواهد شد.

نفقه: در صورت تغییرجنسیت ازدواج باطل می‌شود و با از بین رفتن ازدواج، نفقه هم از بین می‌رود. از نظر فقهای شیعه، تغییرجنسیت پدر تأثیری در وجوب نفقه فرزندان ندارد و او همچنان وظیفه دارد نفقه غرزندان خویش را بدهد؛ چون تغییرجنسیت پدر، از نظر عرف وی را از عنوان پدر بودن خارج نمی‌سازد. تغییرجنسیت مادر تأثیری در نفقه فرزندان ندارد؛ زیرا این وظیفه از ابتدا به عهده مادر نبوده است. در نبود مادر وظیفه جد پدری است. فقط در صورت نبود جدّ پدری و با توان مالی مادر نفقه فرزندان به عهده او می‌شود. این حکم همچنان به عهده او خواهد بود.

منابع

• «تغییر جنسیت»، ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 16 بهمن 1401ش.
• «جراحی تطبیق و بازتأیید جنسیت»، ویکی پدیا، تاریخ بازدید: 16 بهمن 1401ش.

• جمعى از مؤلفان‌، مجله فقه اهل بيت عليهم السلام‌، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بيت عليهم السلام‌، بی‌تا.
• دیانی، عبدالرسول، «حقوق اخلاق پزشکی (بیواتیک) و اصلاح جنسیت»، ماهنامه دادرسی، شماره 29، آذر و دی 1380ش.
• روشن، محمد، حقوق خانواده، تهران، جنگل، جاودانه، چاپ دوم، 1396ش.
• صدر، سید محمد، ماوراء الفقه، چاپ اول، لبنان – بیروت، دارالاضواء، 1996م.
• فاضل لنگرانی، محمد، جامع المسائل (استفتائات)، چاپ اول، قم، امیر، 1377ش.
• کریمی‌نیا، محمد مهدی، تغییر جنسیت از منظر فقه و حقوق، چاپ اول، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار(علیهم السلام)، 1389ش.
• کریمی‌نیا، محمد مهدی، «بررسی پدیده نو ظهور تغییر جنسیت از دیدگاه قرآن کریم و بیان احکام و آثار فقهی آن»، همایش پژوهش‌های میان رشته‌ای قرآن و انگاره‌های علوم زیستی، دوره 2، مهر 1400ش.
• مشکینی، علی، مصطلحات الفقه، چاپ اول، قم، الهادی، 1377ش.
• مکارم شیرازی، ناصر، استفتائات جدید، قم، مدرسه الإمام امیرالمؤمنین، 1379ش.
• مكارم شيرازى، ناصر، سوگندهاى پر بار قرآن، قم‏، مدرسه الامام على بن ابى طالب( ع)، 1386ش‏.
• مؤمن قمی، محمد، کلمات سدیده فی مسائل جدیدة، چاپ اول، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، 1420ق.
• موسوی خمینی، سید روح الله، تحریرالوسیله، چاپ ششم، تهران، مکتبة اعتماد کاظمی، 1366ش.
• هاشمى شاهرودى محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بيت عليهم السلام‏، موسسه دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بيت عليهم السلام، مركز پژوهش‌هاى فارسى الغدير قم‏، 1426ق.