جنسیت از دیدگاه آیت‌الله مصباح یزدی
جنسیت از دیدگاه آیت‌الله مصباح یزدی؛ شباهت‌ها و تفاوت‌های زن و مرد از منظر آیت‌الله مصباح یزدی.
مرد و زن به عنوان دو گروه از نوع انسان، از شباهت‌ها و تفاوت‌های متنوعی برخوردارند. از دیدگاه آیت‌الله مصباح، مرد و زن در انسانیت و بسیاری از ویژگی‌های طبیعی، اجتماعی، فرهنگی و حقوق و تکالیف، شباهت دارند. تفاوت آنها در برخی از ویژگی‌های طبیعی، تحت شرایطی، موجب تفاوت‌هایی در سایر عرصه‌ها می‌شود که لازمة نظام احسن است.
شباهت‌های زن و مرد
افراد انسان از جهت جنسیت به مرد و زن تقسیم می‌شوند،[۱] اما در اصل ویژگی‌های انسانی مشترک‌اند. قرآن کریم در آیۀ نخست سورة نساء «وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا» به‌روشنی نشان می‌دهد که حضرت آدم و همسرش حوا، از یک مادة اولیه خلق شده‌اند. همچنین آدم و حوا در فریفته‌شدن و هبوط از بهشت، سرنوشتی مشترک داشتند.[۲]
مصباح یزدی بر این باور است که بسیاری از تکالیف زنان و مردان نیز مشترک است. مرد و زن با عبودیت و انجام تکالیفی که بر عهدۀ آنان است به‌یکسان کمال می‌یابند، زنان تا جایی که تفاوت‌های جسمی و روانی و حکمت الهی، اقتضایی ویژه نداشته باشد، در فعالیت‌های اجتماعی سیاسی استقلال دارند، مالک می‌شوند و از استقلال اقتصادی بهره‌مندند. مادران نیز در خانواده حقوقی بیش از پدران دارند.[۳]
تفاوت‌های زن و مرد
از منظر آیت‌الله مصباح، تفاوت میان انسان‌ها به‌طور کلی و زن و مرد به‌طور خاص را می‌توان به تفاوت‌های طبیعی، اجتماعی و فرهنگی تقسیم کرد. تفاوت‌های طبیعی که جبری هستند، از نظر اسلام هم وجود دارند و هم ضرورت؛ اما تفاوت‌های اجتماعی نیمه‌اختیاری نیمه‌جبری هستند و تفاوت‌های فرهنگی اختیاری بوده و حدوث و بقا، و شدت و ضعف آنها ناشی از اختیار آدمی است.[۴]
تفاوت‌های طبیعی
منظور از تفاوت‌های طبیعی در آثار مصباح یزدی، تفاوت‌های فیزیکی، زیستی و روانی است که فرد توانایی تغییر آن را ندارد. از دیدگاه اسلامی این تفاوت‌ها مبتنی بر حکمت و لازمة نظام احسن است.[۵] زن یا مرد بودن انتخابی نیست و به اراده الهی بستگی دارد.[۶] تفاوت‌هاى جنسى که از حیث زیست‌شناسى، فیزیولوژى و بیولوژى در مسائل روانى و عاطفى زن و مرد وجود دارد، در این دسته قرار می‌گیرند.[۷] آیت‌الله مصباح یزدی یکی از حکمت‌های تفاوت‌های طبیعی را زمینه‌سازی برای بقای نسل بشر می‌داند.[۸] تفاوت‌های جسمانی زن و مرد، تفاوت در بدن، دستگاه تناسلی، شکل پستان‌ها، دوران قاعدگی در زنان، تولید مثل و نیازهای جنسی را دربرمی‌گیرد.[۹] در دیدگاه مصباح یزدی، زن و مرد، تفاوت‌های روحی و نفسانی نیز دارند. برخورداری زن از عواطف، انفعالات و احساسات بیشتر، مهم‌ترین آنها است. این تفاوت، زن را در تصدی کارهایی که به احساسات و ملایمت بیشتر نیاز دارند، توانمندتر از مرد می‌سازد. در اندازۀ مغز، قدرت فهم و ادراک، توانایی فراگیری و مسائلی از این قبیل میان زنان و مردان تفاوت‌هایی هست، اما این ادعاها اثبات علمی نشده‌اند. روایات رسیده در این زمینه نیز چندان روشن و قطعی نیستند و در مورد هریک توجیه‌هایی آورده‌اند. میل به محبوبیت، جلب‌توجه بیشتر، خودآرایی و خودنمایی و داشتن حامی، از جمله ویژگی‌های زن است.
تفاوت‌های اجتماعی
منظور از تفاوت‌های اجتماعی یا جنسیت، تفاوت در وضع، وظیفه و پایگاه اجتماعی است. این دسته از تفاوت‌ها ممکن است ناشی از علل طبیعی یا اختیاری باشد. بسیاری از تفاوت‌های اجتماعی به اراده افراد بستگی دارد و تحت تاثیر نظام ارزشی و فرهنگ قرار دارد از این‌رو می‌تواند، توسط جامعه یا دولت تقویت یا تضعیف شود. در دیدگاه آیت‌الله مصباح، از میان برداشتن همه تفاوت‌های اجتماعی نه ممکن است و نه مطلوب. به همین دلیل اسلام بنا ندارد همه افراد را در وضعیت یکسانی قرار دهد اما این را هم نمی‌پذیرد که اختلاف میان آنها ناعادلانه باشد یا به اختلاف فاحش کشیده شود.[۱۰]
افرادی که با فعالیت‌های اختیاری شرایط ویژه‌ای را کسب می‌کنند سزاوار برخورداری از امتیازهای متناسب با آن هم هستند. و کسی که آن شرایط را کسب نکرده است و شایستگی لازم را ندارد، حقی هم در این زمینه نخواهد داشت.[۱۱]
آیت‌الله مصباح معتقد است که آیات قرآن نیز تفات‌های زن و مرد و بهره‌های متفاوت هر جنس را پیش‌فرض گرفته و توصیه می‌کند که هیچ‌یک نباید آرزوی بهره‌های دیگری را داشته باشد.[۱۲] چراکه این تفاوت‌ها مبتنی بر حکمت و مصالحی هستند. جملۀ اول آیة 32 از سورة نساء، اطلاق دارد و شامل هر مزیت و امتیازی می‌شود، اعم از تکوینی و تشریعی و اعم از مزایای طبیعی جسمی و بدنی و مزایای طبیعی نفسانی و روحی و اعم از امتیازی که فردی بر فردی و امتیازی که گروهی بر گروهی یا قشری بر قشری پیدا می‌کند. اما در ادامه به خصوص زن و مرد توصیه می‌شود که آرزوی بهره دیگری را نداشته باشند و مردان نگویند که «ای کاش زن می‌بودیم» یا زنان نگویند که «کاش مرد می‌بودیم».[۱۳]
دلیل تفاوت‌های اجتماعی:
آیت‌الله مصباح دو دلیل برای تفاوت‌های اجتماعی ذکر می‌کند:
- تفاوت میان افراد به طوری کلی و میان زن و مرد به طور خاص، تقسیم کار را به عنوان یک ضرورت اجتماعی ممکن می‌سازد. آیة 32 از سورة زخرف، تفاوت‌های افراد را زمینه‌ساز به‌کارگیری گروهی توسط گروهی دیگر، به صورت یک‌سویه و دوسویه، می‌شمارد.
- آزمایش، که یکی از بزرگ‌ترین، مهم‌ترین، کلی‌ترین و استثناناپذیرترین سنت‌های الهی درباره انسان‌هاست، از طریق همین تفاوت‌ها قابل انجام است.[۱۴]
تفاوت‌های فرهنگی
آیت‌الله مصباح تفاوت‌های مربوط به علوم و معارف، آرا و نظریات، خلق‌وخوها، و گرایش‌های روانی، که بیشتر به امور معنوی مربوط است، را تفاوت‌های فرهنگی می‌نامد. البته تفاوت‌های طبیعی و اجتماعی به عنوان عوامل زمینه‌ای در تفاوت‌های فرهنگی نقش دارند اما علت آنها نیستند.[۱۵]
تفاوت در حقوق و تکالیف
از دیدگاه مصباح، اگر تفاوت‌های طبیعی و تکوینی، دائمی، غالبی یا عمومی و در امور اجتماعی موثر باشند، موجب تفاوت‌های حقوقی می‌شوند. بنابراین آن دسته از تفاوت‌های زن و مرد که شرایط بالا را داشته باشند، حقوق و تکالیف متفاوتی را برای زن و مرد موجب می‌شوند و این کاملا معقول و عادلانه است که زن و مرد علاوه بر حقوق و تکالیف مشترک، متناسب با ویژگی‌های منحصر به فرد خود، از حقوق و تکالیف متفاوتی نیز برخوردار باشند و اصلا مصالح مردان و زنان و مصلحت عمومی، در تحقق همین تفاوت‌ها است.[۱۶] زنان به‌واسطه ساختار بدن و روان منحصر به فرد، تکالیف متفاوتی بر عهده دارند، مثل بارداری، شیردهی و حضانت فرزند که در برابر این تکالیف از حقوقی مثل نفقه و اجرت شیر دادن برخوردارند.
پانویس
- ↑ مصباح یزدی، پاسخ استاد به جوانان پرسشگر، بی‌تا، ص263.
- ↑ . مصباح یزدی، پاسخ استاد به جوانان پرسشگر، بی‌تا، ص263.
- ↑ مصباح یزدی، پرسش‌ها و پاسخ‌ها، ج5، 1391ش، ص274.
- ↑ مصباح یزدی، جامعه و تاریخ از نگاه قرآن، 1391ش، ص286.
- ↑ مصباح یزدی، جامعه و تاریخ از نگاه قرآن، 1391ش، ص288.
- ↑ مصباح یزدی، جامعه و تاریخ از نگاه قرآن، 1391ش، ص288.
- ↑ مصباح یزدی، پرسش‌ها و پاسخ‌ها، ج5، 1391ش، ص288–289.
- ↑ مصباح یزدی، پرسش‌ها و پاسخ‌ها، ج5، 1391ش، ص288–289.
- ↑ مصباح یزدی، نگاهی گذرا به حقوق بشر، 1388ش، ص213.
- ↑ مصباح یزدی، جامعه و تاریخ از نگاه قرآن، 1391ش، ص286.
- ↑ مصباح یزدی، نظریه سیاسی در اسلام، ج1، 1391ش، ص314–316.
- ↑ سورۀ نساء، آیة 32.
- ↑ سورۀ نساء، آیة 32.
- ↑ سورة انعام، آیة 166.
- ↑ مصباح یزدی، جامعه و تاریخ از نگاه قرآن، 1391ش، ص304.
- ↑ مصباح یزدی، جامعه و تاریخ از نگاه قرآن، 1391ش، ص304.
منابع
- قرآن کریم
- مصباح‌یزدی محمدتقی، نگاهی گذرا به حقوق بشر از دیدگاه اسلام، تدوین و نگارش: عبدالحکیم سلیمی، قم، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى، 1388ش.
- مصباح‌یزدی محمدتقی، جامعه و تاریخ از نگاه قرآن، قم، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى، 1391ش.
- مصباح‌یزدی محمدتقی، نظریه سیاسی در اسلام، تحقیق و نگارش: کریم سبحانی، قم، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى، 1391ش.
- مصباح‌یزدی محمدتقی، حکیمانه‌ترین حکومت: کاوشی در نظریه ولایت فقیه، تحقیق و نگارش: قاسم شبان‌نیا، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1394ش.
- مصباح‌یزدی محمدتقی، پرسش‌ها و پاسخ‌ها، قم، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى، 1391ش.
- مصباح‌یزدی محمدتقی، پاسخ استاد به جوانان پرسشگر، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، بی‌تا.