زنان در محیط زیست

زنان و محیط زیست، از دوران بسیار کهن حیات بشر، همسانی‌های بسیاری داشته‌اند. از همین رو، آدمی وجود زن را به منزله‌ی مظهری مقدس گرامی می‌داشت. این همسانی‌ها، در اسطوره‌های مربوط به تولـد و مرگ آدمـی و اسطوره‌های مربوط به تغذیه و تداوم حیات، خـود را نمایان می‌کند. بدیهی است که این مفاهیم بنیادین اسطوره‌ای، ناخودآگاهانه زنان را بـه طبیعت ‌نزدیک‌‌تر می‌کرد؛ گویی زمین خواهری است که باید به عشـق تمام مـراقبتش کرد و نگاه‌دارش بود. این دیدگاه، در بسیاری از آیین‌های کهن و معاصر، کـه زنان در انجام و اجرای آن‌ها نقش اصلی برعهده دارند، دیده می‌شود.

چنین دیدگاهی، به رغم تمامی تغییراتی کـه در حـوزه‌های گوناگون حیات بشر طی ادوار گوناگون روی داده، پابرجا مانده اسـت ؛ تا جایی که امروزه، حس عمیـق مسئولیت زنان بـه محـیط زیست را در قالب‌ها و به ‌صورت‌های گوناگون؛ از ‌تشکل‌های مردم نهاد ملی و بین المللی تا فعالیت‌های زنان مستقل و وب ‌سایت‌های بین المللی مشهور تا همایش‌های جهانی می‌توان یافـت.

زنان در محیط زیست

الگوی جعبه اطلاعات مقالات
نویسندگان	انصاری، شهره
عنوان مقاله	زنان و محیط زیست: از اسطوره‌های دیروز تا گام‌های امروز «تشکل‌های مردم نهاد، فعالان مستقل، وب سایت‌ها، وبلاگ‌ها و همایش‌ها»
نام مجله	پژوهش نامه زنان
سال چاپ	پاییز و زمستان 1392
شماره مجله	2(‎14 صفحه - از 23 تا 36 )
امتیاز مقاله	علمی‌-‌پژوهشی (وزارت علوم)/ISC

کلیدواژه‌ها

زنان، محیط زیست، ‌اسطوره‌های طبیعت، تشکل‌های مردم نهاد، ‌وب سایت‌ها و ‌وبلاگ‌های زیست محیطی زنان.

گزارش از مقاله

این مقاله، تلاش دارد تاریخچه‌ی پیوند زن و طبیعت را از گذشته تاکنون بیان کند و به فعالیت‌های مهمی که زنان در زمینه‌ی محیط زیست انجام داده‌اند، می‌پردازد. به همین منظور، ابتدا چند مورد از همسانی‌های بین زن و طبیعت را شرح می‌دهد و سپس به معرفی مهم‌ترین تشکل‌ها، همایش‌ها، وب سایت‌ها و فعالان این حیطه می‌پردازد.

همسانی‌های بین زن و طبیعیت

1ـ زمین، مادر ازلی و ابدی: اهمیت صورت مثالی مهین ـ مادر و وجهه‌ی قدسی‌اش در ناخودآگاه بشر، به‌ویژه در قالب زمین چنان بود که سبب شـکل گـرفتن هسـته‌ی یکی از کهن‌ترین ادیان بشری شد.

در جوامع شکارچی، زمین هم‌چون مادری است کـه همه‌ی شـکارها از بطـن او سرچشـمه می‌گیرند و صورت‌های مثالی رمه‌ها را در این جهان برای تغذیه‌ی آدمیان، تجسد بخشیده است.

ولی در جوامع کشاورز، این باور شکل گرفت که زنان می‌تواننـد بـر چگـونگی نیـرو و توانـایی زمـین در حاصل‌خیزی و باروری‌اش تأثیر بگذارند و از ایـن طریـق ، آن را بـارورتر یـا بی‌حاصل کنند. بدیهی است که در این باور، دو ویژگی «باروری» و «زایش» نقشی عمده ایفا ‌می‌کرد.

باور مذهبی همسانی طبیعت در قالب زمـین و زن در قالـب مادر برجای مانـد و رفته رفته در متون مذهبی اقوام سراسر جهان تجلی یافت؛ به طور مثال در کتـاب دینی ایرانیان باستان، اوستا، در «یسنا»، از زمین و زنان در کنار یکدیگر یاد شده است. در قرآن کریم، یکی دانستن بطن خاك با زهدان مادر آمده است. چنین مضمونی در عهد عتیق (تورات)، در «کتاب ایوب» چنین آمده است: «برهنه از زهدان مادرم آمدم و برهنه بدانجا بازخواهم گشت».

2- آب: زندگی و تطهیر و تولد دوباره آب و ‌صورت‌های گوناگون آن در طبیعت و محیط زیسـت؛ چشـمه، چـاه، رودخانـه و برکه، هم‌چون مادر، که منشأ بقای حیات طفل و قوام بخش آن است، سرچشمه و منشأ همه‌ی امکانات هستی است. به سبب آنکـه آب همـواره نماد باروری، بارگیری و آبستنی است، الهه‌ها و دیگر موجودات قدسی وابسـته بـه آب، همواره با پاکی و باروری همراه‌اند. در میان ایرانیان باستان، آلوده ساختن آب گناهی بـزرگ به شمار ‌می‌رفت.

نکته‌ی بسیار مهم دیگری که ریشه در همسانی آب با زنان دارد غسل‌های مذهبی و آیینی است. در واقع، آب آدمی را با تطهیـر در خود، حیات معنوی تازه‌ای می‌بخشد؛ گویی مادر با زادن طفل، او را به جهانی تازه، جهـانی برتر، روانه می‌کند.

3ـ گیاه: باروری و جاودانگی گیاه به صورت‌های گوناگونش، به ویژه «درخت»، نمادی اصالتاً زنانه و رمز زندگی است. چرخه‌ی حیات درخت در محیط زیست ما، از زمانی که تخم یا نهـالش کاشـته مـی شـود تا زمانی که می‌پژمرد و به خاك بازمی‌گردد و تجزیه ‌می‌شود و سپس به صورت درختـی تـازه از خاك می‌روید، تداعی بی پایان جاودانگی و بی‌مرگی اسـت. ایـن چرخـه، بـه اسـطوره‌ی «درخت زندگی» نیز مربوط ‌می‌شود که عامل جاودانگی و بـی مرگـی اسـت.

در اساطیر چین و ژاپن، درخت نمـادی زنانه و در وجهـه‌ی آسـمانی اش، همـراه بـا زمین ـ مادر تصویر ‌می‌شود. در داستان‌های عامیانه‌ی ایران، ویژگی اسطوره‌ای بـی مرگـی گیـاه و ارتباط آن با زن، ضمن داستانی معروف به نام «دختر نارنج و ترنج»، بازتاب می‌یابد.

4ـ سنگ: نماد زمین و مادر، سنگ و جلوه‌های گوناگون آن در محیط زیست، از جمله «غـار» و «بدنـه‌ی چـاه» و «کـوه» و «صخره» برخلاف ظاهر خشن آن، نمادی زنانه است و به علت ‌آن‌که بخشی از زمین اسـت و بنابر این، حضور زمین ـ مادر را در خود دارد، مقدس ‌به‌شمار می‌آید.

باور به تأثیر قدرت سنگ‌های مقدس در بـاروری و باور به این‌که کودکان از ژرفای زمین در می‌آیند، ریشه در همین باور دارد.

5ـ پدیده‌های طبیعی: دیگر نمودهای همسانی محیط زیست با زن، پدیده‌های طبیعی دیگر نیز از گذشته تا اکنون نمادهایی زنانه به شمار می‌رفتند. از جمله‌ی آنها می‌توان به «مـاه» و ارتبـاط میـان مـاه و رستنی‌ها اشاره کرد؛ در اوستا، در سرودی کـه مربـوط بـه نیـایش مـاه اسـت (مـاه یشـت )، روشنایی ماه سبب رویش گیاهان و سبزه‌هاست.

حتی پدیده‌ی زمین لرزه نیز اسطوره‌ای است که ریشه در باور همسانی طبیعت بـا زنان دارد؛ چنان‌که برای نمونه، در میان برخی اقوام، باور به این‌که زمـین لـرزه حاصـل پـایکوبی زمین ـ مادر آن‌هاست، وجود داشته است.

باورها و اندیشه‌های اساطیری، که تاکنون بدان‌ها اشاره شد، در حقیقـت ، پـیش زمینه‌ای برای ارائه‌ی بررسی روند «تاریخی» و «اجتماعی»ای است که ریشه در ارتبـاط دو سـویه‌ی میـان زنان و طبیعت دارد؛ در تاریخ زندگی جمعـی بشـر، زنان همواره به طبیعـت ‌نزدیک‌تر و با آن عجین بودند. در جوامع شکارچی، زنان برای تأمین خوراك افراد قبیلـه بـه جسـت وجـو و جمع آوری گیاهان و میوه‌ها و ریشه‌های خوراکی برمی‌آمدند.

زنان برای نخستین بار در تاریخ حیات بشر، با ابداع فـن کشاورزی، رونـد حیـات طبیعـی گیاهان را با «کاشت» و «داشت» و «برداشت» آن‌ها بازسازی کردند.

از مفاهیمی که تاکنون بدان‌ها اشاره شد، می‌توان چنین نتیجه گرفت که چون زنان، چه از نظر خصوصیات روحی و معنوی و چه به اقتضای وضـعیت اجتمـاعی شـان، بـا طبیعت و محیط زیست عجین بوده‌اند، معنای تخریب و نابودی طبیعت و منابع طبیعی را به شدت درك می‌کنند. از همین روی، زنان سراسر جهان برای حفظ، نگـه داری طبیعـت، منـابع طبیعـی از تخریـب و آلـودگی، تلاش‌های گسترده‌ای آغاز کردند تا با مدیریت محیط زیست، آن را برای نسل‌های بعد زنده و پایدار نگاه دارند.

مهم‌ترین فعالیت‌های انجام شده در این زمینه

در ادامه‌ی مقاله نویسنده به مهم‌ترین فعالیت‌های انجام شده در این زمینه را بیان می‌کند.

الف) برخی از مهم‌ترین وب سایت‌ها و وبلاگ‌ها و تشکل‌های مردم نهاد و NGOهای بین المللی و ملی زنان در حفاظت از محیط زیست؛

• جمعیت زنان مبارزه با آلودگی محیط زیست در ایران
• جنبش کمربند سبز کنیا در آفریقا
• جنبش زنان هیمالیایی برای حفاظت از محیط زیست (چیپکو) در آسیا در هند
• تشکل زنان در اروپا برای آینده ای مشترک در اروپا
• شبکه‌ی زیست محیطی زنان در لندن

ب) معرفی زنان مستقل فعال در حوزه‌ی محیط زیست و وب سایت‌ها و وبلاگ‌های آنان

• وبسایت پرطـرف دار و موفق «مادر سـبز» (www.thegreenmama.com) کـه Manda Aufochs Gillespie در سال 2007، آن را تأسیس کرد.
• وبسایت Karen Lee، که بـه واسطه‌ی گرایشـات اکو‌فمینیستی صـاحب آن، نـام کـاملاً بامســمای www.ecokaren.com) Ecokaren) را بــر خــود دارد.
• لیزا شارپ مؤسس و مدیر وبسایت Retro Housewife Goes Green، فعال محـیط زیسـت و نیز نویسنده‌ی آزاد موضوعات مربوط به محیط زیست است.

پ) برخی از مهم‌ترین گردهمایی‌ها و همایش‌های جهانی زنان و محیط زیست

• گردهمایی جهانی زنان و محیط زیست«The Global Assembly on Women and the «(1991) Environmen
• کنگره‌ی جهانی زنان برای سلامت کره‌ی زمین

نتیجه‌گیری

در جهان امروز که به «عصر ارتباطات» نام‌گذاری شده است، همه‌ی تلاش‌های صورت گرفته توسط زنان در زمینه‌ی محـیط زیسـت و مسائل مربوط به آن، هدفی واحد را دنبال می‌کند. هر چند که به شکل‌های گوناگون هم‌چون ایجـاد تشـکل هـای مـردم نهـاد، وبسایت‌ها و وبلاگ‌ها، ‌کوشش‌های مستقل علمی و اجتمـاعی نظیـر برگزاری همـایش‌ها و تجمعـات گاه بیگاه بروز یافته است. با توجه به مطالعه‌ی انجام شده در زمینه‌ی خاستگاه‌های اسطوره‌ای گرایش زنان به طبیعت، می‌توان گفت حس ناخودآگاهانه‌ی همسانی زنان با طبیعت دلیل این هدف واحد است. حسی که آنان را به سمت حفظ و حمایت از محیط زیست هدایت می‌کند.

منابع

• شهره انصاری، پژوهشنامه‌ی زنان، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال چهارم، شماره‌ی دوم، پاییز و زمستان 1392 ،صفحات 23 –35.
• لینک پایگاه اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی
• لینک نورمگز