پایگاه‌های جنسیتی در خانواده
پایگاه‌های جنسیتی در خانواده؛ موقعیت مرد و زن در خانواده و میزان دسترسی آنها به منابع نادر اجتماعی.
پس از تشکیل خانواده، موقعیت‌های سرپرستی، شوهری و بانویی، با تولّد نخستین فرزند، موقعیت‌های پدری، مادری و فرزندی و با تولد فرزند دوم موقعیت‌های خواهری یا برادری در خانواده ایجاد می‌شود. اگر افرادِ دیگری در خانواده حضور داشته باشند، موقعیت‌های فرعی دیگری از قبیل موقعیت‌های پدربزرگی و مادربزرگی نیز به وجود می‌آیند. هر فرد در موقعیت خود، نقش‌هایی به عهده دارد و متناسب با آن از اختیاراتی برخوردار خواهد بود.
مفهوم‌شناسی
پایگاه به منزلت یک فرد در گروه و یا به رتبه یک گروه در مقایسه با گروه‌های دیگر، اطلاق می‌شود. پایگاه منزلتی فرد، حقوق و مزایای یک شخص و میزان دسترسی او به منابع نادر اجتماعی (قدرت، ثروت، منزلت و اطلاعات) را معین می‌کند. نقش به آن رفتاری اطلاق می‌شود که دیگران از دارنده یک موقعیت معین انتظار دارند. پایگاه‌های جنسیتی در خانواده ناظر به منزلت‌های متفاوت و حامل نقش‌هایی است که دیگران از اعضای خانواده به‌عنوان سرپرست، شوهر، بانو، پدر، مادر، پسر، دختر، خواهر و برادر انتظار دارند.[۱]
پایگاه اجتماعی شوهر
مرد در خانواده عهده‌دار تامین نیازمندی‌های همسر و فرزندان خود است.[۲] جایگاه شوهری دارای نقش‌های مهم و به تبع آن اختیاراتی است. مهم‌ترین نقش مرد در ساختار خانواده نقش قوامیت یعنی تکیه‌گاه بودن برای بانو است.[۳] سنخ این نقش، از نوع ولایت است و سرپرست خانواده حق استبداد در رای را ندارد و با رعایت تمایلات و نیازهای دیگران، خانواده را مدیریت[۴] و از فضای معنوی آن مراقبت می‌کند.[۵] بر اساس آموزه‌های اسلامی، مرد در قبال وظایفش پاسخگو است[۶] وترک وظیفه از بزرگ‌ترین گناهان محسوب شده[۷] و چنین فردی در ادبیات روایات ملعون شمرده شده است.[۸]
از آنجایی‌که زن منبع آرامش، [۹] کانون عاطفی خانواده و امانت الهی است، [۱۰] انتظار این است که شوهر در نقش امانتدار عمل کرده و نه تنها به او آسیب نرساند بلکه از همسرش به خوبی محافظت کند. رسیدگی نکردن به نیازهای مادی و عاطفی زن، موجب سردی کانون خانواده شده و محیط خانوادگی عاری از آسایش می‌شود. از وظایف شوهر این است که بداند همسرش نعمت الهی است و باید با او خوش‌رفتاری کرده، او را محترم شمارد، با او بسازد و با او به نرمی رفتار کند، خوشحالی، حقّ او است و کانون خانواده در صورتی محل آرامش و آسایش خواهد بود که شئونات زناشویی به خوبی رعایت شود.[۱۱] در روایات بر معاشرت نیکوی مرد با همسر[۱۲] و گرامی‌داشتن او[۱۳] تاکید شده و پیامبر به مسلمانان هشدار داده که هر کس خانواده‌اش را خوار شمارد، خوشی زندگی‌اش را از دست می‌دهد.[۱۴]
پایگاه اجتماعی بانو
زن عهده‌دار مدیریت داخلی منزل است و درباره آن پاسخگو است.[۱۵] در روایات اسلامی، زن سیدۀ خانه خوانده شده[۱۶] و بسیاری از مسئولیت‌ها به او سپرده شده است، زیرا او بیش از مرد در خانه حضور داشته و به‌عنوان کانون عاطفی خانواده، نقش مهمی در تربیت فرزندان دارد. زن در نگرش اسلام؛ تجلی مهر الهی است که راه عبودیتش از مسیر مقدس همسری و مادری یعنی انسان‌پروری میگذرد.[۱۷] زن مایه آرامش شوهر است.[۱۸] مهم‌ترین وظیفه زن نقش آرامش‌بخشی او است. زن صالحه شوهرش را در امر دنیا و آخرت یاری می‌کند.[۱۹] از منظر امام صادق زنی که شوهرش را آزار دهد، ملعون است.[۲۰] همسر صالح مایه چشم‌روشنی[۲۱] و منبع خیر است.[۲۲] بهترین نعمت برای مرد، زن صالحه‌ای دانسته شده که شوهر با دیدنش شاد شود، هرگاه چیزی به او ببخشد از او خوبی ببیند و در غیابش آبرویش را حفظ کند.[۲۳] زن متناسب با این موقعیت و نقش‌های مرتبط با آن، از اختیاراتی برخوردرا است. و نیازمند میزان مشخصی از دسترسی به قدرت، ثروت، منزلت و اطلاعات است.
پایگاه اجتماعی پدر
پدر تکیه‌گاه فرزندان و مسئول تامین نیازهای آنها است.[۲۴] احترام به او سفارش الهی[۲۵] و حفظ حرمتش در ردیف بندگی خداوند است.[۲۶] به فرمایش رسول اکرم تمام داشته‌های فرزندان متعلق به پدر است.[۲۷] نقش کانونی پدر؛ تربیت فرزندان و مراقبت از آنها در برابر گمراهی است.[۲۸] بر این اساس، پدر قبل از همه باید خودساخته و دارای صلاحیت پدری باشد، چون او نقش الگویی و تربیتی برای فرزندان خود دارد. رستگاری فرزندان در پرتوی رستگاری پدران است.[۲۹] فرزندانی که به پیروی از والدین خود، به خدا ایمان می‌آورند، همنشین آنها در بهشت می‌شوند.[۳۰] بهترین ارث پدر برای فرزند، ادب و تربیت او دانسته شده است.[۳۱] پدر وظیفه دارد که برای پرورش فرزندان صالح، آنها را به بندگی خدا[۳۲] و انجام دادن فرایض الهی دعوت کند، [۳۳] زمینه تعلیم آنها را فراهم کرده[۳۴] و نیازهای مادی آنها را از رزق طیب[۳۵] و روزی حلال تامین کند، چون غذاهای مختلف، آثار اخلاقی متفاوتی در روحیات انسان دارد.[۳۶]
پایگاه اجتماعی مادر
موقعیت مادری از منزلت بالایی برخوردار بوده و مادر بیش از دیگران بر گردن انسان حق دارد.[۳۷] مادر، کانون عاطفی خانواده و حامل نقش‌های مهمی است. نقش اصلی مادر پرورش فرزند است؛ در روایات سفارش شده است که همسر مناسب انتخاب کنید تا فرزندان شما وارث صفات ناپسند نشوند.[۳۸] مادر دارای نقش‌های حاملگی[۳۹] و شیردهی است[۴۰] و در این دو مرحله از رشد، بنیادهای شخصیتی فرزند، ساخته می‌شود.[۴۱] جایگاه مادری در جامعه‌پذیری فرزندان نیز تاثیر بسزایی دارد. مادر آگاهانه یا ناآگاهانه، فرهنگ و تمدن، معرفت و ویژگیهای اخلاقیِ یک قوم و جامعه را با جسم، روح، خُلق و رفتارِ خود به نسل بعد منتقل می‌کند و از این‌راه همه افراد جامعه تحت تاثیر مادران هستند.[۴۲] محبت و فداکاری مادران از یک سو و لطافت روح آنها از سوی دیگر، موجب این موقعیت فوق‌العاده برای آنها شده است.[۴۳] بانوان شرف مادری دارند؛ اولین مدرسه‌ای که بچه دارد، دامن مادر است. مادرِ خوب، بچه خوب تربیت می‌کند، اگر مادر منحرف باشد، بچه از دامن مادر، منحرف بیرون می‌آید.[۴۴]
پایگاه اجتماعی فرزند
در آموزه‌های اسلامی، فرزندان موجب توانمندی، [۴۵] سعادتمندی[۴۶] آرامش دل، [۴۷] بقای نسل، [۴۸] رحمت الهی، [۴۹] برکت در منزل[۵۰] و مغفرت انسان[۵۱] معرفی شده‌اند. پسران نعمت و دختران حسنه هستند، خداوند از نعمت سؤال می‌کند و بر حسنات پاداش می‌دهد.[۵۲] نیکی‌کردن به فرزند مانند نیکی کردن به پدر و مادر است.[۵۳]
موقعیت فرزندی حامل نقش‌های مهمی است. قرآن مهم‌ترین نقش فرزندی را احسان و نکویی به والدین می‌داند. احسان در اصطلاح هر عمل نیکی است که از نظر عقل و شرع مورد تایید باشد.[۵۴] احسان به والدین، دربر گیرندۀ خدمت، انفاق، مدارا و نرمی در کلام با آنها است.[۵۵] نیکی به والدین از اعمال بافضیلت است که روایات آن را در ردیف نماز اول وقت و جهاد در راه خدا قرار داده است.[۵۶] همچنین نیکی به والدین در قرآن با توحید در یک طبقه قرار گرفته و پس از امر به پرستش خدا و نهی از شرک، بی‌درنگ احسان به والدین سفارش شده است.[۵۷] در آیه دیگری به زحمات و رنج‌های بارداری مادر نیز تصریح می‌شود[۵۸] که ممکن است اشاره به حقوق سنگین مادر و تقدم آن بر حقوق پدر باشد. رسول اکرم نیز در مورد پرسشی از احسان کردن به والدین، سه مرتبه نسبت به حق مادر سفارش می‌کند و یک بار اشاره به حق پدر دارد.[۵۹] بر این اساس، مادر مقدم بر پدر بوده و حقش سه برابر پدر است. در مقابل احسان، مساله عقوق والدین است که از گناهان کبیره شمرده شده[۶۰] و در دنیا کیفر داده می‌شود.[۶۱]
پایگاه اجتماعی برادر و خواهر
خواهر و برادر، دارای حقوق متقابل بوده و در قبال یکدیگر مسئول هستند. برادر بزرگ‌تر به‌منزله پدر است[۶۲] و خواهر بزرگ‌تر مسئولیت مادرانه دارد. از منظر امام سجاد، خواهر و برادر نسبت به یکدیگر به منزله دست بوده و وظیفه دارند، یکدیگر را یاری کنند. آنها تکیه‌گاه‌های مطمئنی هستند که در برابر مشکلات به یکدیگر پناه می‌برند، خیرخواه هم بوده و در طول زندگی عزت، آبرو و مایه قدرت برای یکدیگر هستند.[۶۳] به حکم آیه شریفه آنها می‌توانند مانند خانه خود در منزل همدیگر وارد شده و غذا بخورند.[۶۴]
پانویس
- ↑ . کوئن، درآمدی به جامعه شناسی، 1381ش، ص57.
- ↑ . حر عاملی، وسائل الشیعة، 1409ق، ج21، ص544.
- ↑ . سوره نساء، آیه 34.
- ↑ . مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، 1366-1353ش، ج3، ص370.
- ↑ . سوره تحریم، آیه 6.
- ↑ . صدوق، من لایحضره الفقیه، 1413ق، ج3، ص168.
- ↑ . پاینده، نهج‌الفصاحه، 1382ش، ص384.
- ↑ . حر عاملی، وسائل الشیعة، 1409ق، ج21، ص544.
- ↑ . سوره روم، آیه 21.
- ↑ . محدث نوری، مستدرک الوسائل، 1408ق، ج14، ص251.
- ↑ . جعفری، ترجمه تحف العقول، 1380ش، ص242.
- ↑ . سوره نساء، آیه 19.
- ↑ . محدث نوری، مستدرک الوسائل، 1408ق، ج14، ص250.
- ↑ . مشکینی، تحریر المواعظ، 1424ق، ص383.
- ↑ . دیلمی، ارشاد القلوب، 1412ق، ص173.
- ↑ . پاینده، نهج‌الفصاحه، 1382ش، ص614.
- ↑ . علاسوند، «اگر زن نباشی (ضرورت نگاه نظام‌مند به الگوی شخصیت زن مسلمان)»، خردنامه همشهری، 1386ش، ص39.
- ↑ . سوره روم، آیه 21.
- ↑ . صدوق، الخصال، 1362ش، ج1، ص159.
- ↑ . حر عاملی، وسائل الشیعة، 1409ق، ج16، ص280.
- ↑ . سوره فرقان، آیه 74.
- ↑ . عطاردی، مسند امام رضا، 1406ق، ج2، ص256.
- ↑ . دیلمی، ارشاد القلوب، 1412ق، ج1، ص183.
- ↑ . سوره نساء، آیه 34.
- ↑ . سوره لقمان، آیه 14.
- ↑ . سوره بقره، آیه 83.
- ↑ . پاینده، نهج الفصاحه، 1382ش، ص120.
- ↑ . سوره تحریم، آیه 6.
- ↑ . فلسفی، الحدیت، 1368ش، ج2، ص347.
- ↑ . سوره طور، آیه 21.
- ↑ . کلینی، الکافی، 1362ش، ج8، ص150.
- ↑ . سوره لقمان، آیه 13.
- ↑ . سوره مریم، آیه 55.
- ↑ بروجردی، جامع احادیث الشیعة، 1386ش، ج26، ص850.
- ↑ . سوره مؤمنون، آیه 51.
- ↑ . مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، 1366-1353ش، ج14، ص255.
- ↑ . پاینده، نهج الفصاحة، 1382ش، ص297.
- ↑ . فلسفی، الحدیت، 1368ش، ج3، ص359.
- ↑ . سوره احقاف، آیه 15.
- ↑ . سوره بقره، آیه 233.
- ↑ کلینی، الکافی، 1362ش، ج8، ص81.
- ↑ . خامنهای، «بیانات در دیدار جمعی از مداحان»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنهای.
- ↑ . نجفی یزدی، اخلاق در خانواده و تربیت فرزند، 1379ش، ص97.
- ↑ . خمینی، صحیفه امام، 1389ش، ج7، ص283.
- ↑ . سوره شعرا، آیه 133. سوره نوح، آیه 12.
- ↑ . محدث نوری، مستدرک الوسائل، 1408ق، ج13، ص292.
- ↑ . سوره مریم، آیه 5.
- ↑ . سوره مریم، آیه 6.
- ↑ . صدوق، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، 1406ق، ص201. 96.
- ↑ . پاینده، نهج الفصاحة، 1382ش، ص374.
- ↑ . محدث نوری، مستدرک الوسائل، 1408ق، ج15، ص112.
- ↑ . صابری یزدی، الحکم الزاهرة، 1375ش، ص442-441.
- ↑ . صدوق، من لایحضره الفقیه، 1413ق، ج3، ص483.
- ↑ . مشکینی، مصطلحات الفقه، بی‌تا، ص104.
- ↑ . زحیلی، التفسیر المنیر، 1418ق، ج5، ص63.
- ↑ . کلینی، الکافی، 1362ش، ج2، ص159.
- ↑ . سوره نساء، آیه 36.
- ↑ . سوره احقاف، آیه 15.
- ↑ . حر عاملی، وسائل الشیعه، 1409ق، ج21، ص492.
- ↑ . محدث نوری، مستدرک الوسائل، 1408ق، ج15، ص189.
- ↑ . پاینده، نهج‌الفصاحة، 1382ش، ص370.
- ↑ . ابن‌شعبه، تحف العقول، 1404ق، ص442.
- ↑ . ابن‌شعبه، تحف العقول، 1404ق، صص264-263
- ↑ . سوره نور، آیه 61.
منابع
- قرآن کریم
- ابن‌شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول عن آل‌الرسول، تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه، 1404ق.
- بروجردی، آقاحسین، جامع الاحادیث الشیعه، تهران، فرهنگ سبز، 1386ش.
- کوئن، بروس، درآمدی به جامعه‌شناسی، ترجمه محسن ثلاثی، تهران، توتیا، چاپ دوازدهم، 1381ش.
- جعفری، بهراد، ترجمه تحف العقول، تهران، اسلامیه، چاپ اول، 1380ش.
- پاینده، ابوالقاسم، نهج الفصاحة مجموعه کلمات قصار حضرت رسول، تهران، دنیای دانش، 1382ش.
- حر عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة، قم، مؤسسه آل‌البیت، 1409ق.
- خامنهای، سیدعلی، «بیانات در دیدار جمعی از مداحان»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنهای، تاریخ سخنرانی: 5 مرداد 1384ش.
- خمینی، روح‌الله، صحیفه امام، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام، چاپ دوم، 1389ش.
- دیلمی، حسن، ارشاد القلوب الی الصواب، قم، رضی، 1412ق.
- زحیلی، وهبة بن مصطفی، التفسیر المنیر فی العقیدة و الشریعة و المنهج، بیروت، دار الفکر المعاصر، چاپ دوم، 1418ق.
- صابری یزدی، علیرضا، الحکم الزاهرة، ترجمه انصاری، قم، سازمان تبلیغات اسلامی، 1375ش.
- صدوق، محمّد بن علی بن بابویه، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، قم، دار الشریف الرضی للنشر، چاپ دوم، 1406ق.
- صدوق، محمّد بن علی بن بابویه، من لایحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1413ق.
- صدوق، محمد، الخصال، قم، جامعه مدرسین، 1362ش.
- عطاردی، عزیزالله، مسند الامام الرضا، مشهد، آستان قدس، 1406ق.
- علاسوند، فریبا، «اگر زن نباشی (ضرورت نگاه نظام‌مند به الگوی شخصیت زن مسلمان)»، مجله خردنامه همشهری، تیر، ش 16، 1386ش.
- فلسفی، محمدتقی، الحدیت، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1368ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، اسلامیه، 1362ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، مؤسسة الطبع و النشر، چاپ اول، 1410ق.
- محدث نوری، میرزاحسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، بیروت، مؤسسه آل‌البیت، 1408ق.
- مشکینی، علی، تحریر المواعظ العددیة، قم، الهادی، 1424ق.
- مشکینی، میرزاعلی، مصطلحات الفقه، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتاب الاسلامیه، 1366-1353ش.
- نجفی یزدی، سیدمحمد، اخلاق در خانواده و تربیت فرزند، بی‌جا، عصر ظهور، 1379ش.