ازدواج‌ تحمیلی

ازدواج‌ تحمیلی؛ امروزه یکی از معضلات اجتماعی است، که حق مشروع و گزینش همسر را از دختران سلب می‌نماید.

ازدواج‌ های تحمیلی و ناخواسته، آسیب‌های کم و بیشی در مناطق مختلف جهان بوجود می‌آورد. این پدیده منحصر به کشورهای جهان سوم نیست و در کشورهای پیشرفته و صنعتی هم گزارش هایی شده است.

بی‌شک علل مختلفی در بروز این ناهنجاری‌ها مؤثر است، که می‌توان به علل فردی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی اشاره نمود و باید آثار منفی آن را بر روابط خانوادگی مورد مطالعه قرار داد. بسیاری از صاحب‌نظران اجتماعی معتقدند که، عنصر رضایت و توافق طرفین در ازدواج یکی از عوامل استحکام نهاد خانواده و پایداری نکاح است.

لیکن از گذشته تا عصر حاضر، ازدواج‌های اجباری و ناخواسته به وقوع پیوسته که این نوع ازدواج‌ها معمولا عمده خسارات مادی و معنوی را متوجه دختران می‌کند. این در حالی است که در تمام ادیان الهی، حق آزادی فرد در همسرگزینی مشروع و حق انتخاب شدن در فرایند ازدواج جز حقوق قطعی دختران به حساب می‌آورند.

تعریف ازدواج اجباری

ازدواج اجباری، پیوند زناشویی رسمی است که در این پیوند، رضایت و اراده زوجین یا یکی از آنها نادیده انگاشته می‌‎شود و برای برقراری این پیوند، از انواع فشارهای جسمی و روانی استفاده می‌گردد.

تاریخچه ازدواج اجباری

در طول تاریخ در طول تاریخ، انواع متعددی از ازدواج اجباری وجود داشته است. در این نوع از ازدواج زنان را همچون کلا یا وسیله‌ای برای مقاصد سیاسی، اقتصادی و رفع اختلاف طایفه‌ای و قبیله‌ای مورد استفاده قرار می‌دادند. از جمله این ازدواج‌ها می‌توان به این موارد آشاره کرد: ازدواج ربایشی، یغمایی، وراثی، ازدواج از طریق همسر، سیاسی و مبادله‌ای اشاره کرد.

در کشور ایران در میان اقوام مختلف آداب و رسوم خاصی حاکم است که منجر به ازدواج اجباری می‌شود. برای نمونه در آیین «خون صلح» معمولا دختری از اقوام قاتل به ازدواج فردی از بستگان مقتول در می‌آید که می‌تواند عوض خون‌بها یا قسمتی از آن باشد.

همین رسم با عنوان «خون‌بس» در میان قوم بختیاری نیز رایج است. در میان قوم لر نیز سنت ازدواج دختران خویشاوند قاتل با یکی از مردان خانوادۀ مقتول وجود دارد این سنت به «خصی‌صُل» مشهور است. گاهی نیز دختر کوچکی را که هنوز بالغ نشده است برای یکی از پسرهای کوچک در نظر می‌گیرند که این عمل را «ناف بریدن» می‌نامند.

در بسیاری از این موارد خانواد‌ها رفتار مناسبی با دختران نداشته و آنها مجبورند هر کاری را که به آنها ارجاع داده می‌شود، بدون اعتراض انجام دهند. در بسیاری از موارد، زنان حتی پس از سال‌های متوالی از ازدواج، نسبت به آن ناراضی هستند.

ازدواج اجباری در فقه و قانون

در فقه اسلامی بر اساس منابع (سنت، عقل و اجماع) اجبار دختر بر ازدواج به شدت نهی شده‌ است.از نظر همه مراجع رضایت زن و مرد در ازدواج شرط است و بدون آن عقد باطل است و برای جداشدن نیازی به خواندن صیغه طلاق ندارد.

در قانون مدنی آثار حقوقی عقدی که رضایت در آن نیست مورد بحث قرار گرفته و گفته شده شرایط صحت یك معامله قصد و رضای طرفین است و ازدواج نیز که یك قرار داد محسوب می‌شود نباید اجبار و اکراهی در آن باشد.

در مساله ازدواج قانون مدنی تا جایی پیش رفته که رضایت زوجین را شرط نفوذ عقد دانسته و در غیر این صورت عقد را باطل می‌داند. ماده ۱۰۷۰ ق.م در این خصوص مقرر می‌دارد: «رضای زوجین، شرط نفوذ عقد است و هرگاه مکره بعد از زوال کره، عقد را اجازه کند، نافذ بوده؛ مگر اینکه اکراه به درجه ای بوده که عاقد فاقد قصد باشد».

علل ازدواج اجباری

ازدواج اجباری به دلایل مختلف اتقاف می‌افتد. علاوه بر رسم و رسومات قومی و قبیله‌ای عوامل مختلف دیگری در ازدواج اجباری نقش آفرینی می‌کند.

علل فردی

با توجه به شرایط محیطی و اجتماعی که فرد در آن رشد می‌کند ممکن است فرد به دلیل ترس از دست دادن خواستگار مناسب در آینده مجبور می‌سازد گزینه‌های را انتخاب کنند که چندان رضایتی نیز به ازدواج با آن فرد ندارند.

در برخی موارد افراد به دلیل ترس از دست دادن زیبایی و جذابیت، ورود به سنین بلاتر و کاهش فرصت انتخاب و احتمال عدم ازدواج تن به ازدواج اجباری می‌دهند.

گاه برخی از خواستگارانی که اصرار زیادی به ازدواج با فرد خاصی دارند، در هنگام مواجه شدن با پاسخ منفی دختر، او را تهدید به انجام اعمال خطرناک، هتك حرمت و نیز انجام اقداماتی علیه حیثیت و آبروی دختر می‌نماید، در برخی موارد چنین تهدیدات و اقداماتی شود، در حالی منجر به پذیرش ازدواج از سوی دختر می‌شود که هیچ تمایل و علاقه قلبی به وی ندارد.

علاوه بر دلایل ذکر شده گاهی فرد به جهت لجبازی با خواستگاران قبلی، فقدان خواستگاران متعدد، فرار از تحصیل، ترحم و دستگیری از خواستگار یا رهایی از سؤاالت اطرافیان موجب می‌شود تا فرد خواستگاری را که تمایل چندانی به وی ندارد، انتخاب کند.

علل خانوادگی

گاهی والدین با فشاری که به خانواده و فرزندان خود در زمینه‌های مختلف مانند فشار اقتصادی و کار کردن دختران و یا روش‌های آزار جسمی چون کتك زدن وارد می‌کنند موجب می‌شوند که فرزند احساس سربار بودن داشته باشد.

این حس می‌تواند فرد را به این تصمیم نادرست سوق دهد که ازدواج تنها راه رهایی از این مشکلات است. گاهی نیز فرد برای رهایی از امر و نهی خانواده، کسب استقلال و حل مشکلات و نیازهای خانواده تن به ازدواج بدون رضایت می‌دهند.

علل اجتماعی

گاهی فرد به جهت رهایی از تحقیرهای اجتماعی، ورود به دنیای بزرگسالی در جوامعی که تجرد به مفهوم غوطهور بودن در عالم کودکی، تجربگی یبناپختگی و است و دختر مجرد در موارد مختلف احساس مینماید که نظر، عقیده و تصمیم‌گیری وی به جهت عدم تأهل از سوی دیگران پذیرفته نمی‌شود، سعی خواهد نمود که برای کسب احترام و منزلت اجتماعی ازدواج نماید، که فرد هرچند مقابل شرایط مناسبی نداشته باشد.

آسیب‌های ازدواج تحمیلی

ازدواج اجباری آسیب‌های متعددی از عدم ثبت نکاح تا همسرکشی، مشکلات عاطفی، جسمی و روانی را به همراه خواهد داشت.

تحمل فشار روحی روانی مضاعف

زندگی در کنار فردی که به او علاقه نداشته یا به اجبار با او ازدواج کرده سخت است و فشارهای روحی و روانی از جمله خشم، افسردگی، استرس، اضطراب را به همراه دارد که این عوامل می‌توانند زندگی شخصی فرد را هم تحت تاثیر قرار دهند.

خودکشی

در برخی از موارد ازدواج اجباری افراد به دلیل به دلیل فشار روانی و اصرار و تهدید از جانب خانواده دست به خودکشی می‌زنند.

طلاق

یکی از پیامدهای بسیار ناگوار ازدواج تحمیلی، گسست بنیان خانواده است. متأسفانه براساس آمارهای ارائه شده میزان پدیده طلاق ظرف ۴۰ سال گذشته در جهان سه برابر افزایش یافته است.

وادارکردن جوانان بدون توجه به آمادگی و علاقه آنها به ازدواج، می‌تواند پیامدهای ناخوشایند و جبران ناپذیری را در پی داشته باشد که از اثرات کوتاه مدت آن احساس عدم درک متقابل، عدم توانایی در تأمین هزینه‌‎های زندگی و...که در نهایت به گونه‌‎ای موجب نوعی احساس سرخوردگی می‌شود به نحوی که تحمل یکدیگر زیر یك سقف برای آنها مشکل بوده و جدایی تنها راه رهایی خواهد بود.

همسركشی

یکی دیگر از عوارض منفی ازدواج اجباری است. گاهی در ازدواج‎‌های اجباری آنقدر فشارهای روحی و روانی بر زنان زیاد می‌شود که تنها راه رهایی از محرومیت و فشار و نابرابری را اقدام به قتل همسر خود یافته‌اند.

نتایج پژوهش‌ها نشان می‌دهد که همسرکشی عمدتاً در گروه سنی ۱۸_ ۲۴ سال بوده و در تمامی طبقات اجتماعی اتفاق می‌ا‌فتد. این امر نشان می‌دهد آنها فشار مضاعفی را تحمل کرده و با این کار از محرومیت‌هایی که در خانه و جامعه با آن مواجه‌اند انتقام می‌گیرند.

همسرکشی زنان انتهای مسیری است که ابتدای آن ازدواج‌های ناخواسته، طول مسیرش تحمل فشارها، سختی نابرابری‌های بسیار و رسیدن به نقطه کور و عاری از هرگونه راه حل منطقی است.

راهکار مقابله

برای مبارزه با پدیده ازدواج اجباری و تاکید بر حق طبیعی دختران در همسرگزینی باید بپذیریم که بسیاری از رسوم و سنت‌های غلط، احتیاج به اصلاح و تغییر دارد و همچنین در راستای ارتقا سطح آگاهی و درک افراد در خانواده و اجتماع می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:

1. ارتقاء آگاهی خانواده در خصوص حقوق دختران و نیز تبعات ناگوار ناشی از چنین پدیده‌ای در پیشگیری از ازدواج‌های تحمیلی مؤثر است.
2. تدوین قوانین مناسب جهت حمایت از زنانی که قربانی ازدواج تحمیلی قرار گرفته‌اند.
3. ضروری است والدین از طریق آموزش و دانش‌افزایی نسبت به روحیات جوانان، احترام به استقلال‌طلبی، انتخاب حق همسرگزینی دختران، از وقوع چنین شرایطی پیش‌گیری نمود.
4. یکی از اقدامات قانونی برای کاهش ازدواج‌های اجباری، تعیین سن مناسب برای ازدواج است.

جستارهای وابسته

• مأخذ شناسی ازدواج اجباری

منابع

• پاپی، اکزم، «ازدواج‌هاي اجباري و راهکارهاي حقوقی مقابله با آن»، فصلنامه مطالعات فقه اقتصادي، سال دوم، شماره اول، بهار 1399ش.
• مقدسی، محمدباقر و زهرا عامری، «ازدواج اجباری؛ازممنوعیت انگاری تا جرم انگاری »،آموزه‌های حقوق کیفری، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، شماره‌ی ١٢ ،پاییز ـ زمستان ١٣٩۵ ش.
• «ازدواج اجباری»، وب‌سایت ذهن موفق، تاریخ درج مطلب: 18 ژوئن 2022، تاریخ بازدید: 6 فروردین 1402ش.
• توفیق، زهرا و مسعود نادری اناری،«ماهیت فقهی – حقوقی ازدواج تحمیلی و اجباری در حقوق داخلی و اسناد بین المللی»، ششمین همایش بین المللی فقه و حقوق، وکالت و علوم اجتماعی، 1400ش.