داستان نویسان زن معاصر
تـحقیق در ویژگی‌های سبکی یک نویسنده بـا رویکـرد گفتگومنـدی می‌توانـد منجـر بـه درک و دریافت بهتری از دنـیای اثر شود. در یک مـتن گـفتگومند، همـه صـداها شـنیده می‌شـود و صـدای نویسنده صدای غالب نیست؛ بلکه نویسنده به همه آواها فرصت برابر می‌دهد و همه صداهای موافق و مخالف به موازات هم به گوش مخاطب می‌رسد. رمان، بهترین بـستر برای آفرینش فضای گفتگومند است. این پژوهش پنج رمان شاخص معاصر(سووشون اثر سیمین دانشور- کـولی کنـار آتـش اثـر منیرو روانی پور- طوبی و معنای شب اثر شهرنوش پارسی پور- عادت می‌کنیم اثر زویا پیـرزاد- خانـه ادریسی‌ها اثر غزاله علی زاده) را به منظور کشف موّلفه‌های گفتگومندی با روش توصیفی - تحلیلـی و به شیوه اسنادی- کتابخانه‌ای، مورد نقد و بررسی قرار داده است.
در پاسخ به پرسـش اصـلی ایـن پژوهش کـه«آیـا گفتگومندی می‌تواند برای این نویسندگان یک ویژگی سبکی شخصـی باشـد؟»؛ بایـد گفت که این نویسندگان با به کارگیری شگردهای مختلف از جمله: چـرخش زاویـه دیـد، سـاختار صلیبی، ژانر رئالیسم جادویی و بـینامتنیت، چـند صدایی و چند زبانی، یک اثر گفتگومند و چند آوا را آفریده‌اند. بیش‌ترین کاربرد چند صدایی با موّلفه سبک‌برداری است. همین امر گفتمان غالب مـتن را به سوی نظر نویسنده هدایت می‌کند و از بار گفتگومندی مـتن مـی‌کاهد. گـفتگوی بینامتنی مشـترک این رمان‌ها بـا هـم، گـفتمان مقاومت و صدای اعتراض به گفتمان مردسالار و سنتی است.
 | |
| الگوی جعبه اطلاعات مقالات | |
|---|---|
| نویسندگان | کاشی زاده، ملیحه السادات؛ طهماسبی، فرهاد؛ فرزاد، عبدالحسین |
| عنوان مقاله | تحلیل ویژگی‌های سبکی از دیدگاه گفتگومندی در آثار داستان‌نویسان زن معاصر(دهه ۴۰ تا ۸۰ شمسی) |
| نام مجله | سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب) |
| سال چاپ | شهریور 1399 |
| شماره مجله | 52(21 صفحه - از 103 تا 123 ) |
| امتیاز مقاله | علمی-پژوهشی(وزارت علوم)/ISC |
کلید واژه ها
تحلیـل سـبکی، گفتگومنـدیی، سیمین دانشور، منیرو روانی پور، شهرنوش پارسی پور، زویا پیرزاد، غزاله علی زاده.
گزارش از مقاله
این پژوهـش بـا بررسی موّلفه‌های گفتگومندی در پنج رمان از نویسندگان زن برجسـته دهههای چهل تـا هـشتاد شمسی به دنبال این است که مـیزان مـوفقیت ایــن نویسـندگان را در پدید آوردن یک متن گفتگومند بسنجد و گـفتگومندی را بـه عنـوان یـک ویژگـی سـبکی این نویسندگان فرض کند. رمان‌های مورد مطالعه عبارتند از: سـووشون اثـر سیمین دانشور، کولی کنار آتـش اثـر منیرو روانی پور، طـوبـا و مـعنـای شـب اثـر شهرنوش پارسی پور، عـادت مـی‌کنیم اثـر زویا پیرزاد، خانه ادریسی‌ها اثر غزاله علی زاده.
مبانی نـظری و چـارچوب مفهومی
- سبک شخصی: سـبک، شـیوه بیان در گفتار و نوشتار است و مفهومی بدیهی دارد. به طور کلی ویژگی‌های تکراری که در آثار یک شخص به چشم می‌خورد سبک نامیده می‌شود.
- گفتگومندی: گفتگومندی، توزیع مساوی صداها در یک متن است به گونه‌ای کـه تمـام صـداها حق حـضور دارند و یک صدا بر دیگر صداها مسـلّط نیسـت. مولفه‌های گفتگومندی عبارتند از:
- بینامتنیت
بینامتنیت از موّلفه‌های مهم در یک متن گفتگومند اسـت کـه زمینـه گـفتگـو در بــین متون را اثبات می‌کند و یک پشتوانه با اصالت را به نمـایش می‌گـذارد. بینـامتنی در حکـم اجزای رابط سخن است که به متن امکان می‌دهد، معنا داشته باشد.
- کارناوال
کارناوال گونه‌ای بیان ادبـیات غـیر رسمی و تـجسّمی از ادبیات عامیانـه اسـت کـه در تـقابل و گـفتگویی جـدل واره با فرهنگ و ادبیات رسمی است. بنابراین موجـد یـک بافـت و متن گفتگومند و چند صدا می‌باشد.
- چند صدایی
مفهوم چند صدایی تقریبا مترادف با گفتگومندی است و در بین انواع سخن در رمـان ایـن گـفتار دوسـویه است که می‌تواند چند صدایی را در اثر ایجاد کند و به چهار بخـش تقسـیم می‌شود که عبارتند از:
- سبک‌برداری: در سبک‌برداری، نـویسنده سـبک خـاصی را بکار می‌گیرد کـه در آن ارزش‌ها و مفـاهیم و جهـان بینی شخصـیت‌ها بـا جهـان‌بینی و اعتقـادات خـودش هـم‌خـوانی دارد.
- نقیضه: در نقیضه، نویسنده سبکی را وام می‌گیرد کـه در جـهت مـخالف و یا ناهمخوان با ارزش‌ها و جهـان‌بینی خـود اوسـت.
- جدل نهانی: جدل نهانی، حضور مـحسوس دیـگری در گـفتار است. در جـدل در مــورد موضـوع بحـث، شـک و تردید وجود دارد و نویسنده جنبه اقتدارگرایانه خود را از دست می‌دهد.
- چند زبانی: مقوله چند زبانی، زمینه‌سازی قوی برای گفتگومندی و چند صدایی است. چـند زبانی به معنای به رسمیت شناختن زبان‌های مـتفاوت در گـروه‌هـای اجتماعی، صنفی و جنبش‌های طبقاتی و ادبی مختلف اسـت.
تحلیل سبکی رمـان‌ها از مـنظر گفتگومندی
سووشون
- بینامتنیت
سووشون یک عنوان گفتگومند است. عنوانی که از پیش‌متنی قوی، داستان سـیاوش در حماسه سترگ ملی ایران، برخوردار است و ارتباطی تنگاتنگ با آیینی مردمـی در آداب ملتی کـهن دارد، سـوگواره‌های مردم فارس با عنوان سووشون کـه بـه تنهـایی لایـه‌هـای متعدد گفتگوی چندگانه فرهنگ مردمی را به نمایش می‌گذارد، نمودی از پـاک‌ترین چهـره ملی(سیاوش درشاهنامه)، مظلوم‌ترین و مقدس‌ترین شخصیت شیعه(امـام حـسین (ع )) در فـرهنگ عاشورا را به ظهور می‌رساند.
- کارناوال
مفهوم کـارناوال با اشاره‌ای زیبا در مفهوم مراسم آیینی در اسـتان فـارس کـه تلفیقـی ملی – مذهبی از سوگواره سیاوش ، قهرمان شاهنامه ، با آیـین‌‌هــای مــذهبی در رثـای امـام حسین (ع ) است نمایی تمام و کامل از یک کارناوال را به نـمایش مـی‌گذارد.
- چندصدایی
در همان صفحات آغازین داستان، آوای حق به جانب اسـتعمار، آوای درد و بیماری، آوای مذهب با نـمودهای گـوناگون دیـن اسلام، باورهای هندوان و آموزه‌های مسیح در کـنار هم، بـه موازات به ابراز وجود مـی‌پردازند. آوای نـاساز سیاست، بـی‌اعـتبـاری قــانون و حاکمیـت ظلـم و سـتم و حضـور اجانـب و خـودفروختگان وطـن فروش که در گفتاری روزنه‌دار از نوع سبک‌برداری به گوش می‌رسد.
- چـندزبانی
چندزبانی در این رمان نمودهای مختلفی دارد از جمله: لهجه‌ها و گویش‌ها، ضربالمثلها و کنایات، آیات و اشعار کلاسیک، اصطلاحات و واژگان بومی.
کولی کنار آتش
- بینامتنیت
کتاب کولی و زندگی او (١٣٣٧)، اثر یحیی ذکا، پیش متن علمی برای این رمـان اسـت. بین این رمان و کولی‌ها اثر زاهاریااستانکو، از نظر محتوا، نمایـه‌هـای زنــدگی و آداب و سـنن کـولی‌ها، ارتباط بینامتنی قابل توجهی برقرار است. این داستان با آموزش‌های دین مسیحیت نیز ارتباط بینامتنی بـرقرار کرده است.
- چند صدایی
مهم‌ترین شگرد نویسنده در این رمان برای ایجاد گفتگومندی، اسـتفاده از زوایـای دیــد متعدد است. او در فضای داستان بـه گفتمان‌هـای متعـدد فرصـت ابـراز وجـود داده اسـت. امـا بلندترین صدا در ایـن داسـتان کـه اغلـب، گفتمـان دوسـویه از نـوع سـبک‌برداری اسـت، فریاد اعتراض به ظلم علیه زنان و اعتراض به سنت‌ها و تبعیت کورکورانه از آن‌هاست.
- چند زبانی
نمود چند زبانی در این رمان عبارتند از: زبان عامیانه و ژانـرهای دیگر، واژگـان بـومی، انـواع الحاقی.
طوبی و معنای شب
- بینامتنیت
نخستین دریـافت‌های بـینامتنی ایـن رمان در عنوان آن متجلی است. طـوبی نـام درختـی در بهشت است که نام آن در قرآن کریم نیز ذکر شده اسـت. طوبی و معنای شـب، بـا رمان صد سال تنهایی مارکز پیـوند مـی‌زند و بین این دو رمان، رابطه بینامتنیتی برقرار است. بوف کور صادق هدایت و صـفحات تـاریخ قـاجار و پهلوی، پـیش مـتن حـوادث داسـتان اسـت. در بخشی از داستان با دین مسیحیت و در بخشی دیگر نیز با دراویـش اهـل طـریقت همراه هست. اندیشه‌های لائوتسه و فلسفه چین باستان و عرفان شرق پیش مــتن ایــن رمـان محسـوب می‌شوند.
- چند صدایی
مبنـای گفتگومنـدی مهم‌ترین عـامـل ایـن رمـان محسـوب می‌شود. آغاز داستان گفتار دوسـویه‌ای اسـت که در پـس ظـاهر داسـتان، حـال و هــوا و فـضـای آیرونیکی را پرورش داده است. صـدای اعتراض به خـفقان اجـتمـاعی، در دسـتگیری و زنـدانی شـدن اسـماعیل بـه گوش می‌رسد. عقیم شدن مونس و رنج نازایی، صـدای نمـادینی از ســترون بـودن عـشق آتشین در دنیای اسیر سنت‌هاست.
- چند زبانی
عـناصر چـند زبانی در ایـن رمـان عـبارتند از: کـاربرد برخی اشعار شاعران کلاسیک، بهره‌گیری از مثل‌های عامیانه، واژگان فرنگی.
عادت می‌کنیم
- بـینامتنیت
تـکیه بینامتنی این رمان به برخـی مسـائل اجتمـاعی و سیاسـی وقـت ماننـد جنـگ و پیامدهای ناگوار آن می‌باشد کـه در بخش‌های محـدودی از داسـتان آمده است و اشاراتی مختصر به شرایط سیاسی و اجتماعی نیز دارد.
- چـند صدایی
عادت می‌کنیم، رمانی است با زبانی ساده که نویسنده هم‌چون دیگر آثارش طی یک روایت خطی دغدغه‌های زندگی خانوادگی زنان و روزمرّگی‌هایشان را بـه تـصویر کشیده اسـت. ایـن رمان عـرصه گـفتمانی زنانی از قشر تحصیل کرده و مرفّه جامعه است. نویسنده در این رمان به سه نسل از زنان یک خانواده فرصت ابراز وجود داده است و هر یک از این افـراد در واقــع نـماینده نسل خود در جامعه مـعاصرند و در بـیان عقاید و آرای‌شان استقلال دارند و تقابل‌هـا و رویارویی‌های آنان را به نمایش نهاده است. رمان با توجه به عامل جنسیت، گفتار مردانه را در حاشیه قرارداده اما برای نشـان دادن وجود دیگری در اثـر بـه گفتمان مردانه اجازه حضور داده است.
- چند زبانی
از نمودهای بارز چندزبانی در این رمـان کـه آن را بـه سـاختار یـک رمـان گفتگومنـد نزدیک مـی‌کند، زبان عامیانه و ژانرهای دیگر، استفاده از ضربالمثلها و کلمات و عبارات بیگانه است.
خانه ادریسی‌ها
- بینامتنیت
این رمـان بـا کتاب مزرعه حیوانات از نظر درون مایه رابطه بینامتنی برقـرار کـرده است. از سویی دیگر بر مفاهیمی از عرفان و تاریخ باسـتان و اسـاطیر ایرانـی در شـاهنامه و اساطیر هند و یونان تکیه بینامتنی دارد.
- چند صدایی
خانه ادریسی‌ها، خانه‌ای اشرافیست که به دنـبال یـک انـقلاب، گروهی ناهمگن از طبقـات مختلف مردم، برای سکونت به آن خانه فـرستاده شدند. نویسنده در ایـن رمـان بـه خـوبی از عهده هم‌نشینی این اقشار برآمده و صداهای متنوعی از این اختلافات را به گوش مـخاطـب مـی‌رساند. محور عمودی داستان، صدایی خشن و ناهمواری دارد و گـفتگـوی دو مـحـور نـقیضه ای است. درون مایه اصلی این داستان، مبارزه است. همه‌جا صدای مبارزه به گوش مـی‌رسد. مـبـارزه با ظلم، با جباریت و محدودیت، مبارزه با ضعف‌ها و نقص‌ها.
- چند زبانی
نـمودهای چـند زبـانی در این رمان عبارتند از: داستان‌های اساطیری که مـنشا آن نـویسنده نیست، کاربرد کلمات و اصطلاحات عامیانه.
نتیجه‌گیری
نویسنده در تبیین یافته‌های مذکور بـه ایـن نتیجه رسـیده اسـت که نویسندگان زن در دهههای چهل تـا هـشتاد ضـمن حـفـظ گـفتمـان زنانه به کمک توصیفات و واژگـان و اصطلاحات خاص و توجه به مولفه‌های گفتمـان زنانه شگردهای مختلف را برای ایجاد یک متن چـند آوا بـه کـاربرده‌انـد و تـا حـدی در ایـن امــر مـوفق بـوده‌انـد. بـیش‌ترین تکیه این نـویسندگان بـرای ایجـاد یـک بافـت گفتگومنـد در مـتن، استفاده از عنصر چند زبانی و چند صدایی بـا سـاختار سـبک‌برداری اسـت کــه هـمـین امــر گفتمان غالب متن را به سوی نظر نـویسنده مـتمایل کـرده و از بـار گـفتگومندی مــتن کاسـته است.
رمان سووشون با توجه به تنوع مولفه‌های گفتگومندی، از جمله وجود کارنـاوال کـه در سایر رمان‌ها یافت نشد؛ هم‌چنین تنوع بیشتر لایه‌های گفتمانی و چنـد زبانی نسـبت بـه رمان‌های دیگر به گفتگومندی نزدیک‌تر است و گفتگومندی یک موّلفـه سـبکی بـرای سیمین دانشور محسوب می‌شود. صدای مقاومت در برابر ظلم و ستم اجتماعی و سیاسی، آوای بلنـد مشـترکی اسـت کـه نویسندگان رمـان‌های مـورد مطالعه به آن پرداخته‌انـد. گفتمـان مشـترک همـه ایـن رمان‌هـا اعتراض به ظلم و ستم حاکم بر زنان است.
منبع
- نویسندگان: ملیحه السادات کاشی زاده؛ فرهاد طهماسبی؛ نویسنده مسئول: عبدالحسین فرزاد، مجله سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، شهریور 1399، شماره 52، صفحات 103 تا 123.
- لینک پایگاه اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی
- لینک بهار ادب
- لینک پژوهشکده زن و خانواده