کارکردهای تربیتی خانواده

کارکردهای تربیتی خانواده؛ عملکرد خانواده در زمینه تعلیم و تربیت.

آموزش و تربیت، جامعه پذیری و اوقات فراغت سه مورد از کارکردهای مهم تربیتی خانواده است. یکی از وظایف اساسی خانواده در مورد فرزندان، توجه به مسائل تربیتی آنهاست. خانواده با فراهم کردن محیط مساعد، امکانات و شرایط مناسب و نظارت بر تربیت و آموزش فرزندان نقش موثری در کارکرد تربیتی آنها ایفا می‌کند.

جامعه پذیری امری است که از همان دوران کودکی به فرد آموزش داده می‌شود و همواره مورد استفاده قرار می‌گیرد. اوقات فراغت نیز اگر در راه صحیح خود قرار بگیرد تاثیر مثبتی در تربیت فرد دارد.

تعریف خانواده در قرآن و روایات

در سال‌های اخـیر‌ شـکل‌های‌ گوناگونی‌ از خانواده به وجود آمده که لزوم تعریف دقیق از خانواده در دیدگاه‌های متفاوت‌ را‌ بیشتر نمایان می‌سازد. قران تعریف دقیق و مشخصی در مورد خانواده بیان نکرده است ولی با آوردن واژگانی مانند اهل به این موضوع اشاره می کند.

از منظر قرآن و روایات، خانواده مجموعه‌ای از افراد با رابطه های سببی و نسبی است و همچنین گروهی متشکل از دو رکن اصلی زن و مرد است، که در سایه ضوابط مشروع و الهی در کنار یکدیگر قرار گرفته اند و روابط شان را نکاح تشکیل می دهد و نکاح، عقد یا پیمانی است که بر اساس آن، رابطه زوجیت مشروع می‌شود. همچنین در دایره عضویت آن فرزندان حاصل از این پیوند‌ نیز‌ قرار‌ می‌گیرند.

کارکرد تربیتی خانواده

آموزش و تربیت

آموزش و تربیت از اهداف اصلی هر خانواده در قبال فرزندان محسوب می‌شود. از نظر اسلام، تعیم و تربیت کودک گام به گام انجام شده و نخستین گام در خانواده برداشته می‌شود. در سیره معصومین تربیت کودک پیش از تولد، یعنی از زمان انتخاب همسر و ازدواج آغاز می‌شود.

تربیت اخلاقی و دینی خانواده

خانواده، کانون و نهادی است که برای اعضای آن تربیت و پرورش‌ را‌ به همراه‌ دارد و می‌توان آن را در دو دسـته تربیت برای زوجین و تربیت کودکان تقسیم بندی کرد‌‌:

• تربیت اخلاقی‌ زوجین در خانواده:

ازدواج از نظر اسلام وسیله‌ای برای پاکدامنی و پاک دامن زیستن و عاملی برای حفظ پاکدامنی و کسب اخلاق نیک است که در اسلام سفارش بسیاری به آن شده‌است.

• تربیت اخلاقی کودک و فرزندان در خانواده:

خانواده اوّلین محیط برای تربیت کودک است. فضایل اخلاقی در این مـحیط رشد‌ می‌کند و سنگ بنای اخلاق انسان در خانواده نهاده می‌شود. در قرآن آیات بسیاری در مورد تربیت اخلاقی کودک ذکر شده‌ است که سوره لقمان بهترین نمونه آن است.

در این سوره اهمیت صبر و انتقال آن‌ به‌ عنوان‌ عاملی در برخورد با مشکلات و مصائب زندگی و تربیت فرزندانی صبور، هم چنین ایمان داشتن به خدای بزرگ، برپایی نماز و برپایی‌ امر‌ به‌ معروف و نهی از منکر، برخورد‌ صحیح‌ و دوری از تکبر، معتدلانه راه رفتن، غرور نداشتن، به آرامی سخن گفتن و تقوا پیشه کردن، همگی‌ از‌ مواردی‌ است که لقمان به فرزندش آموزش داده‌ است.

همچنین توصیه‌هایی در اسلام وجود دارد که می‌تواند ذیل عنوان "حقوق فرزند" بیان شود، مانند: انتخاب نام نیکو، سرزنده و گرامی داشتن مادر او، توجه به انتسابش به والدین، اهتمام به بهداشت و نظافت او، تعلیم و تربیت فرزند، تغذیه مناسب فرزند، محبت و مهروزی به کودک و... آموزش تعالیم و مفاهیم دینی توسط خانواده خصوصاً‌ والدین، در روایات نیز مورد تأکید قرار گرفته است.

اهمیت‌ آموزش تعالیم دینی و انتقال این‌ مفاهیم‌ از سوی‌ خانواده به‌ فرزندان به آن میزان است، که‌ اگر‌ والدین و خانواده این آموزش را ترک کنند، کیفر خواهند دید. تعلیم‌ و تربیت در خانواده طی‌ مراحلی انجام می‌شود. همان طور که از پیامبر‌(ص) و ائمه‌(ع) از مجموع روایات می‌توان دریافت که والدین باید‌ به‌ کودک‌ خود از سـه سالگی ذکر «لااله الا‌ الله‌» و از‌ چهار‌ سالگی‌ ذکر‌ «محمد رسول الله» را بیاموزند.

هم چنین در پنج سالگی او را به قبله متوجه کنند و از شش سالگی سجده و رکوع را به او یاد دهند. از هفت‌ سالگی نیز شیوه وضو گرفتن به کودک نشان دهند و او را به نماز گزاردن امر کنند. البته نباید نقش زمان و مکان را در القای این آموزه‌های دینی نادیده گرفت.

جامعه پذیری

جامعه شناسان معمولا بحث کارکرد تربیتی را ذیل عنوان اجتماعی شدن یا جامعه پذیری مطرح می‌کنند. جامعه پذیری، فرایندی است که از راه آن، افراد نگرش‌ها، ارزش‌ها و کنش‌های مناسب هر فرد به عنوان عضوی از یک فرهنگ خاص را می‌آموزند.

برخی جامعه شناسان، تعلیم و تربیت دینی را نیز که به معنای فرایند انتقال معارف و ارزش‌های یک مذهب خاص به فرد است، از کارکردهای خانواده به شمار آورده‌اند که با اندکی تسامح می‌تواند در ذیل عنوان جامعه پذیری گنجانده شود.

کودکان با فراگیری داستان‌ها، اعتقادات و اعمال مذهبی خانواده، ابزار مورد نیاز برای شکل دادن به ذهنیت های خود راجع به پرسش‌های اساسی زندگی را به دست می‌آورند. جامعه پذیری کودک از نخستین روزهای زندگی آغاز می‌شود و حتی برنامه شیردهی به کودک - شیردهی منظم و طبق زمان‌بندی یا شیردهی در موقع درخواست کودک - بر روی شخصیت مطمئن یا غیر مطمئن او تأثیر می‌گذارد.

با توجه به آموزه‌های اسلام تربیت در محیط خانواده نسبت به شیوه‌های دیگرجامعه پذیری کودکان اولویت ویژه دارد. از آنجا که خانواده نخستین و اصلی ترین عامل اجتماعی کردن فرزندان است ضروری است پدران و مادران بر اساس آموزه‌های دینی بتوانند روابط گرم و صمیمی در میان اعضای خانواده ایجاد ‌کند، تا از بروز‌ بسیاری‌ از مسائل منفی تربیتی جلوگیری به عمل آورد.

اوقات فراغت

یکی از کارکردهای اساسی و مثبت تربیتی خانواده، اوقات فراغت است که در سیره معصومین هم به آن سفارش بسیاری شده‌است که با بررسی آنها در می‌یابیم که اوقات فراغت و بهره‌گیری مناسب از آن می‌تواند تاثیر بسیاری در تربیت فرد داشته‌ باشد.

منابع

• شعیری، محمدبن محمد، جامع الاخبار، المطبعة الحيدرية، نجف اشرف، عراق، بی تا.
• صفورایی پاریزی، محمدمهدی، اثر بخشی رعایت آموزه های اخلاق اسلامی در کارآمدی خانواده، معرفت اخلاقی، 191-118، زمستان1388ش.
• شاهرودی، محمدرضا؛ فیضی، زهرا؛ باقری، زهرا؛ خانواده و کارکرد تربیتی آن در قران و روایات، پژوهش‌های میان رشته‌ای قرآن کریم، سال هشتم، شماره دوم، 1396ش.
• بستان، حسین، جامعه شناسی خانواده با نگاهی به منابع اسلامی، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، چاپ5، 1396ش.
• بهشتی، احمد، خانواده در قران، قم، موسسه بوستان کتاب، چاپ1، 1377ش.
• علینی، محمد، بررسی کارکردهای خانواده در شکل گیری سبک زندگی اسلامی، اسلام و مطالعات اجتماعی، سال اول، شماره چهارم، بهار1393ش.
• سید میرزایی، سیدداود؛ شاهرخی، سید علی؛ قطبی، هادی، آداب و آفات تربیت کودک و نوجوان، قم، انتشارات احمدیه، چاپ17، 1392ش.
• جوادی آملی، عبدالله، فلاح‌زاده، محمدحسین؛ مقدسی، یدالله؛ عمادی، سیدکمال‌الدین؛ لطیفی، محمود؛ آریانی، جعفر، مفاتیح الحیاه، قم، اسرا، چاپ212، 1396ش.