جامعهشناسی جنسیت
کتاب درسی در نظام آموزش و پرورش، جایگاه محوری دارد و یکی از مهمترین ابزارهای یادگیری در کلیه سطوح تحصیلی به شمار میرود. یکی از راهکارهای مهم ارتقاء کتابهای درسی، نقد و ارزیابی دقیق و کارشناسانه آنهاست. کتاب «جامعه شناسی جنسیت با رویکردی اسلامی» اثر حسین بستان، به عنوان متن درسی برای دانشجویان مقطع کارشناسی ارشد و دکتری و نیز طلاب سطح سه در رشته‌های مطالعات زنان و جامعهشناسی تدوین شده است. منزلت علمی نویسنده از یک سو، بدیع بودن موضوع کتاب از سوی دیگر و رویکرد آموزشی داشتن کتاب از سوی سوم، این کتاب را شایسته نقد و بررسی قرار داده است.
این مقاله با روش توصیفی تحلیلی در صدد پاسخگویی به این سؤال است که مزایا و کاستی‌های این کتاب به عنوان یک کتاب درسی چیست و تا چه حد شاخصه‌های کتاب درسی در این کتاب رعایت شده است؟ یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که اثر مورد نظر هر چند به لحاظ قوت علمی، نوآوری، اتقان محتوایی و نگارش ساده و روان، شایسته تقدیر است اما از جهت صوری، روش شناختی، سازماندهی ساختار و محتوای دروس بر اساس معیارهای تدوین متون درسی، مبتلا به اشکالات جدی است و فاصله زیادی با استانداردهای مطلوب دارد.
 | |
| الگوی جعبه اطلاعات مقالات | |
|---|---|
| نویسندگان | حاجی اسماعیلی، سمیه؛ حبیبی، رضا |
| عنوان مقاله | نقدی بر جامعه شناسی جنسیت با رویکردی اسلامی به مثابه یک کتاب درسی معرفی و نقد |
| نام مجله | پژوهش نامه انتقادی متون و برنامه های علوم انسانی |
| سال چاپ | اسفند 1399 |
| شماره مجله | 88 (22صفحه - از 147 تا 168 ) |
| امتیاز مقاله | علمی-پژوهشی (وزارت علوم)/ISC |
کلیدواژه
رویکرد اسلامی، محتوای کتاب درسی، نقد کتاب درسی، جامعهشناسی جنسیت، ساختار کتاب درسی.
مقدمه
كتاب درسی در نظام آموزش از اهمیت و جایگاه محوری برخوردار است و اگر در تألیف و تهیه این رسانه آموزشی مهم به ویژگی‌ها و استانداردهای كیفی و اصول حاكم بر آن توجه شود، می‌تواند زمینه ساز و همواركننده پیشرفت و بالندگی جامعه باشد. اگر چه یادگیری در كلاس درس به عوامل مهمی نظیر استاد، فراگیران، و رسانه‌ها از جمله كتب درسی بستگی دارد، نقش این عوامل در كلاس درس یكسان نیست، بلكه از نظر برخی محققان مرجعیت با كتب درسی است.
كتاب درسی متنی، سازمان یافته كه اهداف آموزشی را درقالب نوشتار، تصاویر، و تكالیف عرضه كرده و پیوند دهنده اهداف آموزش و پرورش با كلاس درس است. یكی از روش‌هایی كه می‌تواند در انطباق و هماهنگی كتاب درسی با استانداردهای لازم و ارتقای كیفیت آنها مؤثر واقع شود نقد و ارزیابی آن هاست. در قرن‌های اخیر، نقد كتاب درسی از كارهای رایجی استكه در كشورهای پیشرفته انجام می شود.
آثاری از این قبیل، علاوه بر این كه می توانند به مؤلفان و تدوین كنندگان كتاب درسی در رفع كاستی ها و ارتقای آثار آن ها یاری رسانند، در اثربخشی آموزشی بر فراگیران نیز نقش تعیین كننده دارند. در این مقاله، كتاب جامعه شناسی جنسیت با رویكردی اسلامی، تألیف حسین بستان، كه به عنوان كتاب درسی در زمینه جامعه شناسی جنسیت نگاشته شده است، برای ارزیابی انتخاب شده است.
جامعه شناسی جنسیت شاخه‌ای از رشته جامعه شناسی است كه به بررسی چرایی و چگونگی شكل‌گیری تمایزها و نابرابری های اجتماعی میان دو جنس زن و مرد می‌پردازد. شكل گیری این دانش به دهه های پایانی قرن بیستم باز می‌گردد و تاحد زیادی وام دار كوشش‌های گسترده نظری و تجربی فمینیست‌های موج دوم بوده است. هدف فمینیست‌ها از ایجاد این دانش به چالش كشیدن استیلای مردان به عنوان عامل اصلی نابرابری زنان در جامعه است. در همین راستا، فمینیست‌ها با تفكیک تفاوت‌هایی كه زیست‌شناسی آنها را اثبات می‌كند (جنس) و تفاوت‌هایی كه بر ساخته فرهنگی اجتماعی (جنسیت) هستند، نقش‌ها و صفات زنانه را ساختگی تلقی می‌كنند و با استفاده از این تفكیک تمایزها و نابرابری‌های اجتماعی زنان را تبیین می‌كنند.
در حوزه نقد متون جامعهشناسی جنسیت، برخی مقالات نوشته شده‌اند که نویسنده در مقاله از آنها نام می‌برد. اما در زمینه نقد كتاب جامعهشناسی جنسیت با رویكردی اسلامی مقاله‌ای یافت نشد. كتاب یاد شده، به عنوان منبع درسی، برای دانشجویان مقطع كارشناسی ارشد و دكتری و نیز طلاب سطح سه در رشته‌های مطالعات زنان، جامعه شناسی، و دیگر رشته‌های مرتبط تدوین شده است.
نوشتار پیش رو درصدد تطبیق دادن این كتاب با شاخصه‌های كتاب درسی است.
سؤال اصلی این پژوهش این است كه كاستی‌ها و مزایای این كتاب چیست و تا چه حدی منطبق بر معیارها و استانداردهای كتاب درسی است. برای پاسخ به این سؤال، با استفاده از روش توصیفی تحلیلی، ابتدا گزارشی توصیفی از محتوای كتاب ارائه خواهد شد و در گام بعدی منابع مرتبط با موضوع كتاب معرفی می‌شود. سپس در ادامه، محاسن و كاستی‌های كتاب از لحاظ صوری و محتوایی بیان می‌شود. در تبیین كاستی‌ها، تك تك اجزای كتاب (عنوان، ساختار و مقدمه مؤلف) و مورد به مورد اجزای هر درس اعم از محتوای دروس، اهداف، پیش سازمان ده‌ها، ساختار دروس، خلاصه، فعالیت‌های تكمیلی، و منابعی برای مطالعه بیش تر مورد توجه قرار خواهد گرفت.
گزارش مقاله
نویسنده در این مقاله در صدد تبیین نقدی بر کتاب جامعه شناسب جنسیت با رویکرد اسلامی می‌باشد. برای این نقد به مطالب ذیل اشاره می‌کند.
معرفی كتاب جامعه شناسی جنسیت
حسین بستان یكی از برجسته‌ترین صاحب نظران و پژوهش گران حوزه زن و خانواده است و از وی آثار و كتاب‌های متعددی در این زمینه منتشر شده است. كتاب جامعهشناسی جنسیت با رویكردی اسلامی یكی از مهمترین آثار این پژوهش گر است. این كتاب از طرف گروه علوم اجتماعی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه تهیه شده و به صورت مشترک با همکاری حوزه علمیه خواهران منتشر شده است. به عنوان كتاب درسی برای دانشجویان مقطع كارشناسی ارشد و دكترا و نیز طلاب سطح سه در رشته‌های مطالعات زنان، جامعهشناسی، و دیگر رشته‌های مرتبط در نظر گرفته شده است. كتاب یادشده در میان دیگر آثار نویسنده از اهمیت چشم‌گیری برخوردار است.
هدف نویسنده در این كتاب نشان دادن ظرفیت متون دینی اسلام برای ارائه تبیین‌های علّی و كاركردی متفاوت و منطبق بر آموزه‌های اسلامی در حوزه جامعهشناسی جنسیت است و تحلیل موضوعات و مسائل مختلف جامعه شناسی جنسیت مبتنی بر این الگو صورت گرفته است. این کتاب مشتمل بر سیزده فصل می‌باشد.
نقد و تحلیل خاستگاه اثر
اگرچه انگیزه آغازین تدوین كتاب جامعه شناسی جنسیت با رویكردی اسلامی تأمین منبع درسی مورد استفاده در دانشگاه‌ها و مراكز آموزش عالی كشور بوده، این انگیزه در راستای دست‌یابی به هدفی وسیع‌تر و جامع‌تر یعنی تحقق اندیشه دینی یا علوم انسانی اسلامی تعریف شده است كه این هدف یكی از مهمترین دغدغه‌ها و علایق پژوهشی نویسنده كتاب به شمار میرود و به صورت كلان پروژه «روش بهره گیری از متون دینی در علوم اجتماعی» در آثار نویسنده قابل مشاهده است. نویسنده در دیگر آثار خود نیز تلاش كرده است این الگو را مبنا و محور مباحث خود قرار دهد. در این كتاب نیز، نویسنده فصلی را به بررسی مبانی پارادایمی جامعه شناسی جنسیت اختصاص داده است. به تفصیل به مبانی معرفت شناختی، انسان شناختی، و ارزش‌شناختی اسلام پرداخته است و مسائل مختلف در سراسر كتاب را مبتنی بر این مبانی تحلیل كرده است.
ارزیابی کتاب جامعه شناسی جنسیت
این کتاب به لحاظ نوشتاری، از قلمی روان و رسا برخوردار است. كتاب از لحاظ ویرایشی و اغلاط تایپی مشكل چندانی ندارد. تصویر روی جلد كتاب متناسب با موضوع كتاب انتخاب شده است و فهرست مطالب كتاب نیز به خوبی تنظیم شده است. علاوه براین، كتاب از اسلوب كتاب درسی برخوردار است و دارای اهداف، پیش سازمان ده، خلاصه و فعالیت‌های تكمیلی است كه این كتاب را از سایر كتب هم موضوع متمایز می‌كند. با در نظر گرفتن این مطلب كه این كتاب به شیوه كتاب درسی نوشته شده است، در این بخش از نوشتار به ارزیابی كتاب به عنوان یك كتاب درسی می پردازد و جزء به جزءاجزای كتاب و اجزای دروس آن را به عنوان كتاب درسی مورد نقادی قرار می‌دهد. گفتنی است ارزیابی كتاب براساس كتاب ها و منابعی صورت خواهد گرفت كه درمورد ویژگی‌ها و خصوصیات كتاب استاندارد درسی نوشته شده است.
بنابر این در این بخش از نوشتار، كتاب بر اساس اجزای استاندارد كتاب درسی مورد ارزیابی خواهد گرفت و در بخش ساختار ومحتوای دروس نیز به معیارهای محتوایی این كتاب پرداخته خواهد شد. که این مقاله به ارزیابی عنوان کتاب، ارزیابی ساختار کتاب، ارزیابی مقدمه مؤلف، ارزیابی اجزاء دروس، ارزیابی عنوان دروس، ارزیابی اهداف رفتاری، ارزیابی توزیع محتوا در دروس، ارزیابی پیش سازمان ده‌ها، ارزیابی ساختار دروس، ارزیابی محتوای دروس، ارزیابی خلاصه دروس، ارزیابی فعالیت‌های تکمیلی و نقد روش شناختی کتاب می‌پردازد.
نتیجه گیری
جامعه شناسی جنسیت شاخه‌ای از جامعهشناسی است كه به تبیین و تحلیل تمایزها و نابرابری‌های اجتماعی میان زن و مرد می‌پردازد. این دانش در نتیجه اعتراض فمینیست‌ها به جامعهشناسی رایج شكل گرفت. بر این اساس، جامعهشناسی جنسیت با رویكردی اسلامی دانشی متفاوت و بدیع است كه به دنبال تبیین دیدگاه اسلام در تبیین نابرابری‌های اجتماعی است.
بر این اساس، كتاب مورد بررسی به لحاظ تفاوت مبنایی با كتاب‌های دیگری كه در این زمینه نوشته شده و به لحاظ آموزشی بودن اثری ارزنده و شایسته توجه است. اما با بررسی ها و تحلیل‌های صورت گرفته در این نقد، مشخص شد كه اثر یاد شده به لحاظ قوت علمی، اتقان محتوایی، تناسب با نیازهای روز جامعه، اهمیت مسائل مورد تحلیل، و از همه مهم‌تر هماهنگی با مبانی و رویكردهای اسلامی كتابی مطلوب و شایسته تقدیر است، اما با توجه به آموزشی بودن این كتاب، به دلیل ناهماهنگی با استانداردهای كتاب درسی از جمله انتخاب نوع مطالب و چینش مطالب در ساختار كتاب و دروس اشكالات قابل توجهی دارد.
علاوه بر این، باتوجه به آموزشی بودن كتاب، بهتر بود كتاب به گونه‌ای نوشته می‌شد كه برای مخاطب فهم كامل و جامعی از مسائلی صورت گیرد كه در جامعهشناسی جنسیت وجود دارد و درعین حال درباره تحلیل‌های فمینیستی نقادی صورت گیرد. در حالی كه نویسنده از ابتدا بدون آشناكردن مخاطبان با جغرافیای این دانش مسائل را از رویكرد اسلامی تبیین و تحلیل كرده است. بنابر این، برای بهبود كیفیت این كتاب پیش نهاد می‌شود كه صاحب نظران و اندیشمندان حوزه برنامه ریزی درسی و آموزشی و هم چنین متخصصان دانش جامعه شناسی جنسیت به نقد و ارزیابی این كتاب بپردازند. طرحی را برای این كتاب درسی پیش نهاد دهند كه در عین دارابودن مؤلفه‌های كتاب درسی و حفظ ساختار دانش جامعه شناسی جنسیت دیدگاه و رویكرد اسلام نیز در قبال این موضوعات تبیین شود.