زن در آیین یهودیت

زن در آیین یهودیت؛ انگاره‌های شناختی آیین یهودیت درباره زن.

زن در ادیان توحیدی، نسبت به تمدن‌های مختلف، از مقام والایی برخوردار است. زیرا ادیان توحیدی، زن و مرد را مکمل همدیگر می‌دانند و وجود زن بدون مرد و مرد بدون زن را ناقص می‌شمارند.

اما با توجه به تحریف‌هایی که در دین یهودیت صورت گفته، نگاه به زن و جایگاه او چندگانه شده‌است. گاهاً زن را ضعیف النفس، عامل فساد و گناه اولیه تلقی می‌کنند.

نحوه خلقت زن

در تلمود، نحوه خلقت زن، آفرینش از دنده چپ مرد، بیان شده است. علت خلقت زن از دنده مرد، به این دلیل است که اگر زن از سر آدم آفریده می‌شد، سبک سر می‌شد و سر خود را از روی غرور نمی‌توانست بالا بگیرد. از چشم مرد خلق نشد، تا بسیار کنجکاو نباشد. از گوش مرد ایجاد نشد تا استراق سمع نکند و سخن چین نشود. از دهان مرد آفریده نشد، تا پرحرف به بار نیاید.

از دل به‌وجود نیامد تا حسود نشود. از دست ایجاد نشد تا هرزه دست نشود؛ و از پای مرد، خلق نشد تا ولگرد نباشد. زن از قسمتی از بدن آدم آفریده شد که همواره پوشیده است، تا موجودی محجوب و عفیف باشد.

زن در متون مقدس یهودی

در متون یهودی، چهار مادر برای قوم بنی‌اسرائیل و یهودیان نام برده‌اند: ساره، همسر ابراهیم؛ راحیل و لیه، همسران یعقوب؛ و ربکا (رفقه)، همسر اسحاق. خیر از این زنان برجسته، در تنخ، نام برخی انبیای زن آورده شده است؛ از 55 نبی قوم بنی‌اسرائیل، هفت نفر زن بوده‌اند.

باید دقت داشت که نبوت در اصطلاح یهودی، نوعی پیشگویی و خبر از آینده، و مرتبه نازل نسبت به پیامبری بوده و باید میان آن با نبوت و پیامبری در اصطلاح سایر ادیان تفاوت قائل شد. در متون یهودی به افرادی که به آنها الهام شده نیز نبی گفته شده است. وظیفه انبیای زن تنها به پیش‌گویی یا گاهی بیان برخی حکمت‌ها و یا انجام داوری‌ها محدود می‌شد.

جایگاه زن در آیین یهود

در مکتوبات یهودی، چند صدایی وجود دارد. در کنار تصاویر مثبت از زن، تصویر منفی نیز از زن به صورت آشکار مشاهده می‌شود. در فرازهایی از متون یهودی شاهد عبارات کرامت آمیز درباره زن هستیم که؛ مثلا زن خوب، تاج سر شوهر خویش است و زن نیک سیرت، عزت و احترام به دست می‌آورد. درتکریم زن توصیه شده که زنان خود را پاس دارید تا ثروتمند شوید.

برخی اندیشمندان معتقدند در کتاب مقدس یهودی، به زنان، هم ردیف مردان توجه نشده است. در بسیاری از موارد نام و اطلاعاتی از مردان آمده، ولی به نام و حوادث مربوط به زنان اشاره‌ای نشده است.

گاه گزارشی از ستم بر زنان بدون محکوم‌سازی آن در معرض دید مخاطب قرار می‌گیرد. گاه به بردگی، گرفته شده و گاه تبعید می‌شوند (مانند هاجر) گاه مورد تجاوز قرار گرفته یا به قتل می‌رسند.

از سوی دیگر، زنان در تلمود گنجینه‌ای نگرانی‌آور معرفی شده‌اند. در نگاه برخی عالمان یهودی، تحمل بارداری، درد زایمان، بزرگ کردن بچه، قبول نشدن شهادت زن و مرگ، به دلیل نُه لعنت خداوند است که به سبب گناه اولیه و سقوط، برای زن قرار داده شده است.

در استعاره‌های به کار رفته در متن مقدس نیز زنان در قسمت ضعف و مهجوریت قرار می‌گیرند. در فرازهای متعددی از متون مقدس، زنان نقش‌های اغواگر، حسود، فتنه‌انگیز و سبب تباهی دین و موجب فریب مرد را ایفا کرده و آمده که هیچ زهری تلخ‌تر از زهر مار و هیچ شرارتی بزرگتر از شرارت یک زن نیست.

نگاه منفی به زن

در متون یهودی، مکرر زنان را جادوگر، ساحر، واسطه میان ارواح مرده و خویشاوندان زنده آنها معرفی کرده‌اند. در تلمود آمده: آن کس که با زنان بسیاری ازدواج می‌کند، سحر، جادو را در خانه خود زیاد می‌کند و اکثر زنان، علاقه‌مند به جادوگری هستند.

سبب این کارشان، به خاطر تصويری از حوا، در روايات يهودی می‌باشد که حوا را به عنوان يک وسوسه‌گر می‌شناسند، و همه‌ی زنان به عنوان كسانی تصور شده‌اند كه از مادرشان، يعنی حوا، گناه و حيله را به ارث برده و در نتيجه همه‌ی زنان نادرست‌ و از نظر اخلاقی گنا‌هكارند.

در دوران معاصر، به دلیل تلاش جنبش‌های زنانه که متأثر از نقدهای الهیاتی بود، موضوع نقش زنان در نظام روحانیت و مناصب دینی، مورد توجه قرار گرفت. این مسأله مطرح شد که چرا جایگاه حاخام و ربی دینی به مردان اختصاص دارد؟

به دنبال تلاش‌های جنبش‌های زنان، در آمریکا از سال1972 و در انگلستان از سال 1975 برخی زنان به مقام ربّی دست یافتند؛ همچنین مجاز شدند که نقش رهبری مذهبی را برعهده داشته باشند.

جایگاه زنان در امور دینی

زنان یهودی ازبه جا آوردن بعضی مراسم مذهبی در زمان‌های خاص؛ مثل بستن تفیلین (پیشانی‌بند مخصوص نماز) یا خواندن دعای شمع (تأکید بر وحدانیت خداوند) ممنوع شده‌اند؛

اما بقیه وظایف دینی را می‌توانند همانند مردان انجام دهند. نکته دیگر این که، بعد از ایجاد نظام کهانت، کاهنان معبد را مردان تشکیل می‌دادند و برگزاری مراسم دینی بر عهده آنان بود. لذا کهانت و رهبری دینی درانحصار مردان قرار داده شد.

نظام روحانیت دینی و شئون مرتبط با دین را مردان اداره می‌کردند و زنان در آن جایگاهی نداشتند. خواندن دعاها و نمازها ویژه مردان بود. زنان حق عبور از معبر را، غیر از مرز دهلیزی که مختص ایشان بود، نداشتند و ورودشان به صحن داخلی به کیفر مرگ همراه بود.

همچنین آنان حق شرکت در مراسم قربانی را نداشتند و دیدار آن هم برایشان مجاز نبود. جایگاه زنان و محروم بودن آنها از برخی شعائر دینی است که باعث شده مرد یهودی هر روز در دعای صبحگاه، خدا را شکر کند که زن آفریده نشده است.

جایگاه زنان در امور حقوقی

در مورد تقسیم ارث بین اعضای خانواده تفاوت‌هایی وجود دارد، در ارث پسر ارشد دو سهم و سایر پسران یک سهم می‌برند و در صورتی که فرزند پسر وجود داشته باشد دختر ارث نمی‌برد. دختر زمانی ارث می‌برد که خانواده هیچ فرزند پسری نداشته باشند.

زنان در جامعه‌ی يهودی قديم اجازه‌ی شهادت نداشته‌اند و ربی‌ها معتقد بودند که زنان به خاطر چند لعنتی كه بر آن‌ها تحميل شده، حق شهادت ندارند. زنان در جامعه كنونی نيز حق شهادت دادن در دادگاه ربيون را ندارند.

خشونت و متون مقدس

متون مقدس یهودی، خشونت با زنان و کودکان را گاه توصیه، گاه تأیید و در پاره‌ای موارد در قبال آن سکوت کرده‌اند. در تنخ، خداوند صریحاً به قتل زنان و کودکان دستور می‌دهد، بروید و ساکنان را با زنان و اطفال به دم شمشیر بکشید. خداوند دستور می‌دهد ترحم و شفقت به کناری گذارده شود، هلاک سازید و چشمان شما شفقت نکند و ترحم می‌نمایید.

پیران، جوانان، دختران، اطفال و زنان را تماما به قتل رسانید؛ تنها استثنا مربوط به دختران باکره است که باید به کنیزی بروند. و آنچه باید بکنید، این است که هر مردی را و هر زنی را که با مرد خوابیده باشد (زنان شوهردار)، هلاک کنید. گاه حتی دستور صریح به بی‌عصمت سازی زنان برخی اقوامی که با آنان جنگ می‌شود، داده می‌شود.

آموزش زنان در یهودیت

در سنت یهودی، منع زنان از آموزش را این گونه توجیه می‌کنند که؛ اولاً آموزش، عرصه‌ای عمومی و مردانه است و ثانیاً زنان آموزش‌های انتزاعی را چندان در نمی‌یابند؛ همچنین نباید تعادل نیروهای زن و مرد به هم بخورد.

لذا در تلمود تصریح شده زنان از طریق خدمت به همسران و پسرانشان، آن هم در قلب آماده‌سازی خانه و استقبال از آنان و تشویق‌شان به فراگیری تورات و تلمود و فرستادن فرزندانشان به کنیسه جهت یادگیری و آموزش، و فرستادن همسرانشان به مطالعه در مدارس حاخام‌ها، شایستگی کسب می‌کنند، نه این که از طریق علم‌آموزی خودشان فضیلت به دست آورند.

توجیه دیگر این حکم، پرهیز از اختلاط و برافروختگی میل جنسی استاد مرد در مقابل شاگردان دختر است. مرد ازدواج نکرده نباید به دختر آموزش دهد، حتی اگر پدر هم حاضر باشد؛

چرا که این نگرانی وجود دارد که تمایلات جنسی او برانگیخته شود و نتواند شهوات خود را کنترل کند. ترجیح بر آن است که پدر دختر را تعلیم دهد و شوهر، زنش را آموزش دهد.

جستارهای وابسته

• مشارکت اجتماعی زنان در یهودیت
• خانواده در آیین یهودیت

منابع

• الهی امیرآباد، محمد؛ رشیدی‌زاده، افسانه، آفرینش زن (از دیدگاه اسلام، یهود و مسیحیت)، گرگان، نورزوی، چاپ اول، 1396ش.
• عزیزی خادم، معصومه؛ حسینی، علی‌یار؛ «بررسی نقش زن در یهودیت»، فصلنامه علمی- پژوهشی زن و فرهنگ، سال پنجم، شماره 22، زمستان 1393ش.
• غلامی، علی، زن و خانواده در ادیان (با رویکرد تطبیقی)، جامعة الزهراء، قم، 1398ش.
• هولم، جین؛ بوکر، جان؛ زن در ادیان بزرگ جهان، ترجمه: علی غفاری، تهران، نشر بین الملل، چاپ دوم، بهار 1387ش.