سقوط نفقه
 | |
| الگوی جعبه اطلاعات مقالات | |
|---|---|
| نویسندگان | زرگوش نسب، عبدالجبار ؛ افشاری، معصومه |
| عنوان مقاله | حدود تمکین زوجه و موارد سقوط نفقه در فقه شیعه و اهل تسنن و حقوق |
| نام مجله | پژوهش های حقوق تطبیقی عدل و انصاف |
| سال چاپ | بهار 1400 |
| شماره مجله | 12 (26 صفحه - از 37 تا 62 ) |
چکیده
تمکین از آثار مترتب بر عقد نکاح است و در دو معنای عام و خاص به کار برده می‌شود. تمکین خاص به معنی زناشویی و نزدیکی و الزام زن برای برقراری رابطه زناشویی در حد متعارف است. تمکین خاص از مباحث حقوقی مورد ابتلاء زوجین بوده، نحوه‌ی اجرای تعهدات متقابل زوجین بستگی به این حق دارد. تمکین عام به معنای پذیرفتن ریاست شوهر بر زن است، و توقف خروج زوجه از خانه بر اذن شوهر، از آنجا که تمکین یکی از مسائل مبتلابه در خانواده‌ها است و یکی از دلایل مهم افزایش آمار طلاق و تنش‌های خانوادگی می‌باشد، انجام پژوهش حاضر ضرورت یافته است. در این مقاله که به روش توصیفی تحلیلی انجام پذیرفته، با بررسی نظرات فقهای فریقین در خصوص حدود تمکین و موارد سقوط نفقه؛ نتیجه گرفته شده است که تمکین صرفاً وظیفه زوجه نیست؛ بلکه زوج نیز مکلف به تمکین و ادای حقوق زوجه می‌باشد.
واژگان کلیدی
تمکین، زناشویی، نفقه، زوجه، مهریه
گزارش مقاله
نویسنده در مقاله به حدود تمکین زوجه و موارد سقوط نفقه در فقه شیعه و اهل تسنن و حقوق به این موارد می‌پردازد:
اقسام تمکین
مفهوم و ماهیت تمکین عام: تمکین عام به معنی پذیرفتن ریاست شوهر در خانه، محترم شمردن اراده او در تربیت فرزندان، اداره کردن امور مالی خانواده است، خوش‌رفتاری، خوشرویی زن، رعایت نظافت و آرایش برای شوهر آن‌گونه که مقتضای زمان، مکان و موقعیت خانوادگی آنهاست و بستگی به درجه تمدن، تحصیلات، سن و سایر خصوصیت‌های زن و شوهر ، عرف و عادت دارد و از وظایف مخصوص زن است. پس اگر شوهر توقعات نامشروع یا نامتعارفی از زن داشته باشد، زن مکلف به اطاعت از او نیست.
ادله‌ی تمکین عام و ضرورت اذن شوهر در خروج از منزل: نویسنده با استناد به روایات معصومین وجوب تمکین توسط زن را اثبات می‌کند. همچنین اقوال فقهای امامیه و اهل تسنن را در خصوص ضرورت اذن شوهر در خروج از منزل بیان می‌کند؛ البته برخی فقها خروج از منزل را در صورتی که با حق استمتاع شوهر منافات داشته باشد، اذن شوهر را واجب می‌دانند.
مفهوم و ماهیت تمکین خاص: تمكین خاص به معنای زناشویی و استمتاع جنسی است و به بیانی دیگر، نزدیکی و مقاربت که زن باید آماده برای آن باشد؛ مگر آنکه بیمار باشد یا مانع شرعی داشته باشد که نزدیکی موجب زیان می‌گردد.
ادلهٔ تمکین خاص و زناشویی: نویسنده از ادله قرانی و روایی برای اثبات وجوب تمکین خاص استفاده کرده مثلاً آیه ۲۲۳ سوره مبارکه بقره و همچنین به چندین روایت استناد کرده از جمله این روایت که امام باقر علیه السلام از پیامبر ص نقل می‌کند: نمازتان را طولانی نکنید تا مانع کامیابی شوهرانتان نشوید.
حدود تمکین زوجه
زوجه به طور مطلق ملزم به تمکین نیست؛ بلکه حالات و شرایط زن هم در نظر گرفته می‌شود و ملاک در این زمینه عرف است. با این عنوان که مفهوم تمکین وابسته به رسوم اجتماعی و اخلاق عمومی است. در مورد تمکین خاص نیز عرف و اخلاق داوری نهایی را به عهده دارد. لزوم تمکین به این معنا نیست که احساس زن به حساب نیاید. دادرسی درباره روابط عاطفی و انسانی دقیق‌تر از آن است که در قاعده و اصل بگنجد، زن در رابطه زناشویی ماشین بهره‌برداری نیست. انسان است و باید با او چنان رفتار شود که شخصیت انسان اقتضا دارد. شریعت نیز برای تمکین محدودیت‌های در نظر گرفته و مطلق نگذاشته است. به عنوان مثال نویسنده به روایاتی که نزدیکی از دبر (پشت) را نهی کرده اشاره می‌کند و حکم فقها که حرمت یا کراهت شدید است را آورده است. و یا نزدیکی با زوجه صغیره نیز به همین ترتیب است که در صورت عدم امکان مقاربت یا داشتن ضرر برای زن، زوجه ملزم به تمکین نبوده و استمتاع از او نیز محل اشکال است.
نظریات حق امتناع زوجه از تمکین
در این قسمت نویسنده به نظریات حق امتناع زوجه از تمکین در ارتباط با مهریه و اعسار زوج می‌پردازد که شامل 3 نظریه است؛
حق امتناع زوجه از تمکین خاص و زناشویی مطلقا: نظر مشهور فقهای امامیه آن است که زن می‌تواند از تمکین نسبت به شوهرش امتناع کند تا اینکه مهریه‌اش را دریافت کند و این حکم مطلق بوده و فرقی بین معسر یا موسر بودن زوج نیست.
حق امتناع زوجه از تمکین خاص و زناشویی بطور مشروط: برخلاف نظر مشهور برخی فقها معتقدند زن حق امتناع از تمکین را ندارد و دلیل آن هم مؤجل و مدت‌دار بودن مهر است.
حق امتناع از تمکین خاص و زناشویی بعد از نزدیکی قبل از گرفتن مهر: در این زمینه سه نظریه وجود دارد؛
- زن حق امتناع از تمکین دارد.
- زن بعد از تمکین حق امتناع ندارد.
- تفصیل بین صورتی که زن اکراه بر تمکین شده و بین اینکه خود اختیاراً تمکین کرده در صورت اول می‌تواند امتناع کند و در صورت دوم حق امتناع از تمکین ندارد. همچنین نویسنده در ادامه ادله هریک را به تفصیل بیان می‌کند.
ادله و اسباب حق امتناع زوجه از تمکین خاص و زناشویی
با وجود اینکه قانونگذار شرعاً و عرفاً تمکین را از شرایط استحقاق نفقه دانسته است، در مواردی بر حسب قاعده لاضرر و لاحرج و با رعایت مصلحت، اجازه عدم تمکین زن را صادر نموده است
- الف) بیماری شوهر
- ب) بیماری زوجه
- ج) عادت ماهانه و نفاس
- د) محرم شدن
- ه) انجام واجبات
- و) شرط عدم نزدیکی توسط زوجه.
موارد سقوط نفقه و عدم وجوب آن
- زوجه از انتقال به منزل زوج بدون دلیل شرعی خودداری کند.
- زوجه بعد از این که به منزل شوهر رفت بدون دلیل شرعی و اذن شوهر از منزل خارج شود، خواه برای مدت کوتاه یا طولانی.
- در صورتی که زوجه قبل از زفاف در مقابل دین یا جریمه‌ای هر چند به ظلم حبس شده است و عاجز از پرداخت دین می‌باشد، مستحق نفقه نیست.
- زن صاحب حرفه‌ای بوده و در خارج از منزل به حرفه خود اشتغال داشته باشد، در صورتی که زوج به اشتغال او راضی نبوده و عدم خروج یا اشتغال زن را مطالبه کند، زن حق ندارد.
- اگر زوج از ابتدا با اشتغال زوجه موافق بوده، ولی بعد از آن از زوجه عدم اشتغال به کار را مطالبه کرده و زوجه امتثال نکرده باشد، نفقه‌اش ساقط می‌شود.
- نشوز زوجه: امام صادق علیه‌السلام می‌فرماید: زنی که بدون اجازه شوهرش از منزل خارج شود مستحق نفقه نیست تا اینکه برگردد.
- زوجه صغیره باشد.
- زوجه‌ای که به سفر برود. سفر غیر واجب و بدون اذن شوهر
- زوجه مرتد
- زوجه کبیره و زوج صغیر
- عسر زوج
- اگر زن به طور پنهانی به مکانی مجهول فرار کرده باشد، نفقه‌اش ساقط می‌شود.
- زن ظالم باشد و به خاطر ظلم بر مرد فرار کرده باشد.
- نکاح فاسد
- عدم تمکین
- نشوز زوجه: در مورد نحوه‌ی برخورد زوجه با ولایت زوج در خانواده آیه ۳۴سوره نسا زنان را به دو دسته صالحات و غیرصالحات تقسیم می‌کند. زنان صالح کسانی هستند که مطیع شوهر بوده و حقوق زوجیت را مراعات می‌کنند و زنان غیرصالح خلاف این عمل می‌کنند. طبق این آیه روش تأدیب آن‌ها:
- اول) پند و موعظه حسنه
- دوم) ترک هم‌خوابی که نباید بیش از چهار ماه باشد
- سوم) تنبیه جسمی که حدود آن باید مراعات شود.
نتیجه‌گیری
در این نوشتار نتایج زیر به دست آمده است: ۱.خروج زن از منزل نباید با حق استمتاع زوج و همچنین با ریاست زوج بر خانواده منافات داشته باشد؛ در عین حال محدودیت خروج زن نباید مستلزم توجه حرج یا ضرری بر وی یا مستلزم فوت واجبی گردد. بر زوجه واجب است در هر زمان و مکان که مرد خواستار تمکین باشد، اطاعت کند و خواسته همسر را اجابت کند؛ مگر در مواردی که اجابت خواسته زوج مستلزم توجه حرجی بر زوجه یا وارد آمدن ضرر و آسیبی به او باشد.
۲.زوجه می‌تواند در مواردی از تمکین در مقابل مرد خودداری کند؛ مانند حالت حیض، نفاس، بیماری و...؛ همچنین زن تا وقتی که مهریه را دریافت نکرده، می‌تواند از تمکین در مقابل همسرش امتناع کند؛ ولی بعد از دریافت مهریه این حق را ندارد. این حق در اصطلاح فقهی به نام، حق حبس مشهور است؛ حنفیه در این در مورد با چهار مذهب دیگر اختلاف دارد؛ زیرا این مذهب قائل است: زن بعد از دریافت مهریه نیز دارای حق امتناع است و می‌تواند در مقابل مرد تمکین نکند و در این صورت ناشزه نخواهد بود.
۳.بر اساس نظریه مشهور فقهای امامیه حق امتناع زوجه از تمکین خاص مطلق است و به اعسار زوج بستگی ندارد، هر چند حق مطالبه مهریه ساقط می‌شود. ماده ۱۰۸۵ قانون مدنی نیز بر این مطلب تصریح دارد. گروهی از فقها بر خلاف نظریه‌ی مشهور بر این باورند که با صدور حکم اعسار زوج و تقسیط مهر، حق امتناع از تمکین با پرداخت اولین قسط ساقط می‌شود. این نظریه با ماهیت اخلاقی روابط خانوادگی، مذاق شریعت ، ضوابط عدل و انصاف بیشتر سازگار است.
۴. هر چند وابسته بودن تمکین خاص با پرداخت مهریه شرایطی دارد، ولی به طور مطلق نیست؛ زیرا مهر، تمکین خاص دو حق و وظیفه مستقل می‌باشند و هر گونه ظلم و ضرری در این زمینه به زوجه برسد از راه اجبار قاضی قابل دفع است.
۵.دربارهٔ حق امتناع از تمکین خاص بعد از نزدیکی قبل از گرفتن مهریه سه نظریه وجود دارد
- زن حق امتناع از تمکین دارد، این نظریه مبتنی بر معاوضه بودن عقد نکاح و وابستگی مطلق تمکین به پرداخت مهریه است، چون یکی از عوضین بر اساس این نظریه منفعت بضع است که تدریجی الحصول است.
- بعد از تمکین، زوجه حق امتناع ندارد، هر چند قائل به معاوضی بودن یا شبه معاوضی بودن عقد نکاح باشیم؛ زیرا مهر در مقابل بضع قرار داده شده است نه اینکه مهر به دفعات تمکین خاص قرارداده شود. ضوابط عمومی معاملات معوض به طور کامل درباره عقد نکاح ساری نمی‌شود. این نظریه، نظریه‌ی مختار است.
- تفصیل بین صورتی که زن اکراه بر تمکین شده و بین اینکه خود را اختیارا تمکین کرده در صورت اول می‌تواند امتناع کند و در صورت دوم حق امتناع از تمکین ندارد.
6. در موارد متعددی نفقه زوجه ساقط می‌شود.
منبع
- نویسنده:عبدالجبار زرگوش نسب، معصومه افشاری؛ نشریه پژوهش های حقوق تطبیقی عدل و انصاف، بهار ۱۴۰۰ – شماره ۱۲
- لینک نورمگز
- لینک پژوهش های حقوق تطبیقی عدل و انصاف
- لینک پرتال جامع علوم انسانی