نظیره زین‌الدین

نظیره زین‌الدین

اطلاعات شخصی
زاده	۱۹۰۸ استانبول
مکتب	تجددگرایی
درگذشت	۱۹۷۶
محل سکونت	لبنان
همسر	شفیق حلبی
خدمات
دین	اسلام
مذهب	شیعه دروزی لبنان

نظیره زین‌الدین؛از زنان مشهور در حوزۀ تجددگراییِ اسلامی، اهل لبنان و از شیعیان دروزی.

شهرت نظیره زین‌الدین به‌ دلیل نگارش دو کتاب مهم در حوزۀ حجاب است. او اولین زنی بود که در موضوع حجاب و تطبیق آن با شریعت و تغییر حدود عرفی کتاب نوشت و «السفور و الحجاب» (۱۹۲۸) را در بیست سالگی منتشر کرد. با انتشار این کتاب بسیاری از علمای اصولگرای آن عصر بر آشفتند، بر او ردّیه‌ها نوشتند و انتشار و توزیع کتاب را ممنوع کردند. یک سال بعد، زین‌الدین کتاب «الفتاة و الشیوخ» (۱۹۲۹) را برای پاسخ به نقدهای واردشده نگاشت. بوعلی یاسین وی را زنی فعال از مکتب تجددگرای اسلامی و ادامه دهنده اندیشه محمد عبده و قاسم امین در مصر می‌داند.

زندگی‌نامه

زین‌الدین در خانواده‌ای اهل علم رشد یافت. پدرش، شیخ سعید زین‌الدین، رئیس اول دادگاه استیناف و عالم در معارف اسلامی و همسرش، شفیق حلبی، رئیس دیوان عالی کشور بود. او در یک مدرسۀ فرانسویِ کاتولیک در لبنان درس خواند و در کنار آن نزد پدر به تحصیل معارف دینی پرداخت. محیط خانه لیبرال و محیط بیرون محافظه‌کارانه بود. با همۀ این تضادها، او هرگز به هویت دینی خود شک نکرد و کوشید تا اسلام را از دریچۀ عقلانی بنگرد. تأثیرگذارترین فرد و بزرگ‌ترین حامیِ او در زندگی پدرش بود. خانه‌شان محفلی برای آمد و شدِ علما و در زمان جنگ مدرسۀ بچه‌های روستاهای دور و نزدیک بود. خانۀ همسرش نیز اکنون مدرسۀ شیعیان دروزی است. در آن زمان که زنان بسیاری به‌ دلیل نبودِ پزشک زن جان خود را از دست می‌دادند، زین‌الدین آرزوی پزشک‌شدن را در سر می‌پروراند، ولی به دلیل زن بودن هرگز به آن دست نیافت. پس از فارغ‌التحصیلی تصمیم گرفت برای احقاق حقوق زنان بنویسد. او با تألیف کتاب «السفور و الحجاب» با دو واکنش جدّی مواجه شد: از سویی، برخی مقامات، آزادی‌خواهان و جنبشگران حقوق زنان به جرگۀ حامیان او پیوستند و از سوی دیگر سنت‌گرایان منتقد او شدند.

دیدگاه

زین‌الدین درباره شبهه نقصان عقل و دین زنان می‌گوید: «مرد بر زن به لحاظ فطرت کامل‌تر نیست؛ بلکه زن از مرد در فطرت شایسته‌تر است؛ لذا مرد مسلمان از زن مسلمان به لحاظ دینی نمی‌تواند کامل‌تر باشد. اما مرد به‌سبب توان بدنی بر زن برتری می‌جوید؛ از این رو وی را به بردگی می‌کشد؛ راه‌های عقل او را می‌بندد و این امر منجر به تفاوت میان مرد و زن در ارایه آثار عقل‌ آن‌ها می‌شود؛‌ همان‌گونه که میان هر سلطه‌گر غالب و مغلوب چنین است» . وی توضیح می‌دهد که چگونه مردان اولیه با زنان خود رفتار می‌کردند که در نتیجه آن، نفس اماره مرد در صورتی‌ که به جهاد اکبر (جهاد با نفس) برنخیزد، حاکم مطلق می‌شود. پیروزی نفس ناطقه و نفس مرضیه در این جهاد، به میزان مشارکت زن در آن و یاری روحی مرد بستگی دارد.

زین‌الدین وضع احکامی چون میزان سهم ارث زن، ‌اعتبار قضایی شهادت وی، ازدواج مجدد و حق طلاق مردان را توسط اسلام حجتی بر ضد مرد می‌بیند و نه به نفع او؛ چنان‌که می‌نویسد:‌ «این اجازه الهی جز قساوت قلب مرد و دشواری اعتراف به حق و عدالت نزد او و فساد اخلاقش به دلیل عادت به رسوم جاهلی را نمی‌‌رساند؛ در حالی‌که این موارد همان‌گونه که آشکار است با طبیعت نفس ناطقه و مرضیه مخالف است»

وی در توضیح علت واقعی اختلاف زن و مرد در احکام سه‌گانه فوق می‌گوید سهم ارث مرد از آن جهت بیشتر از سهم‌ ارث زن قرارداده شده که برعهده مرد تکالیفی نسبت به زن، مانند پرداخت مهریه و نفقه او و فرزندانش وضع شده است که معادل آن مقداری است که زن از میراث پدری از دست می‌دهد. او درباره اختلاف اعتبار قضایی شهادت زن و مرد معتقد است که این حکم امتیازی برای مرد نیست؛ بلکه تکلیفی است که صاحب آن را دچار سختی و دشواری می‌کند و در هر صورت دلیل نقصان عقل زن نیست؛ چرا که شهادت غیرمسلمان درباره مسلمانان نیز پذیرفته نیست و این بر نقصان عقل غیرمسلمان دلالت نمی‌کند.

زین‌الدین هم‌چنین درباره حکم جواز چند همسرگزینی مردان و حق طلاق آن‌ها می‌گوید که این دو حکم در نزد خداوند مکروه هستند و برای جامعه جاهلی وضع شده‌اند تا به تدریج به سمت رهایی زنان و برابری آن‌ها با مردان منتهی شود. به هرحال مرد و زن از نفس واحدی آفریده شده‌اند و بر هر دو تکالیف شرعی واجب شده است؛ بلکه تکلیف زن بر تکلیف مرد سبقت می‌گیرد (اشاره به تفاوت سن تکلیف مردان و زنان). با این وجود زین‌الدین از این واقعیت برای اثبات برتری زن استفاده نمی‌کند. او در واقع جز این‌‌ نمی‌خواهد که مرد به تساوی عقلی و شأنی با زن اعتراف کند.

نظیره زین ‌الدین از کشف حجاب زنان(برداشتن برقعه) دفاع کرده، معتقد است حجاب، نیمی از جمعیت امت را ناتوان می کند. وی کشف حجاب را به پیشرفت و تمدن ربط داده، می گوید:«ملتهایی که حجاب را کنار نهاده، در امور فکری و مادی پیشرفت کرده اند، اما ملل پایبند به حجاب، چنین پیشرفتی را نداشته اند.»زین‌الدین پس از دلایل عقلی، به تشریح ادلۀ دینی خود در جهت کنار گذاشتن روبند می‌پردازد. او ادلۀ دینی خود را هم به‌استناد عقل پیش می‌برد و در این باره تأثیر متفکری چون محمد عبده در اندیشۀ او کاملاً هویداست.زین‌الدین در بیان ادلۀ دینی خود و در بررسی آیات مرتبط با حجاب در قرآن این نقد را بر علما وارد می‌کند که بدون دلیل کافی مخاطبانِ برخی آیات را بسط داده‌اند. او توضیح می‌دهد که علما و فقها به‌استناد دو آیۀ قرآن زنان را خانه‌نشین و در حجاب کرده‌اند: یکی آیۀ «يا نِساءَ النَّبِيِّ ... و قَرْنَ فی‏ بُيُوتِكُنَّ» (احزاب: ۳۲-۳۳) و دیگری آیۀ‏ «...إِذا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتاعاً فَسْئَلُوهُنَّ مِنْ وَراءِ حِجابٍ ...» (احزاب: ۵۳) است که به آیۀ «حجاب» شهرت دارد. به‌گفتۀ زین‌الدین، دلیلی ندارد که جز زنان پیامبر، زنان دیگر نیز در دایرۀ این حکم‌ قرار بگیرند. او با آوردن نمونه‌هایی از تاریخ نشان می‌دهد اجتماع زنان و مردان در دوران پیامبر و پس از او مرسوم بوده و به نظر می‌رسد که ممنوعیت این اجتماع در زمان متوکّل عباسی اتفاق افتاده است. پس تعمیم آیه به زنان دیگر از سوی فقها هیچ توجیه قابل قبولی ندارد.

نظیره زین‌الدین در نگاه منتقدان

بدیهی است که زین الدین با تفسیر آیات، بر آن است تا تفکر تجددگرایی را به شکل دینی مطرح کند.اشکال بارز او این است که او درعین حال که روش تفسیر مفسران قدیم را از آیات حجاب نادرست و تفسیر به رأی می‌داند، خود با همان شیوه به تفسیر آیات مزبور می‌پردازد. اگرچه به تصور خود از تفسیر به رأی کناره گرفته است، ولی در نهایت تفسیرش خالی از عدم دخالت رأی وعقیده نیست.از نگاه زین الدین نه شرع؛ بلکه عرف تعیین کننده لباس است. مسئله عرف بعدها نیز مورد استدلال مفسرانی مانند محمد سعید عشماوی و نصر حامد ابوزید از مصر، محمد شحرور از سوریه، آمنه ودود مفسر آمریکایی ـ افریقایی تبار و بسیاری دیگر قرار گرفت؛ اما همواره مورد انتقاد واقع شد.زین الدین همچون قاسم امین براین باور است که حجاب مانع پیشرفت زنان و ملت است و باعث می‌شود جامعه از حصاری که به دور خود تنیده فراتر نرود و تمام جامعه از این عقب‌ماندگی رنج بکشد.لیلا احمد در کتاب زنان و جنسیت در اسلام می‌نویسد: این حمله به حجاب برآیند تأمل عقلانی نیست، بلکه نتیجه درونی‌کردن و تکرار درک استعماری است.به طور کلی می‌توان گفت که زین الدین در نوشته‌هایش با رویکردی انتقادی و اغلب تند و تیز به جامعه مسلمانان نگریسته است و به زعم ناقدان می‌کوشد تا جامعه اسلامی را به تحول در راستای الگوی غربی هدایت کند.مخالفانش می‌گویند که حمله او به حجاب تکرار حمله استعمارگران به فرهنگ و جامعه بومی مسلمانان است.

آثار

• «السفور و الحجاب» (۱۹۲۸)
• «الفتاة و الشیوخ» (۱۹۲۹)

منابع

• قدیر،مریم، « زنان مسلمان در آغاز راه تجدد مروری بر کتاب «السفور و الحجاب» اثر نظیره زین‌الدین»، وب‌سایت دورنما،تاریخ درج مطلب: 27 فروردین 1400ش، تاریخ بازدید: 10 فروردین 1402ش.
• پزشکی، محمد،مقاله صورت بندی مطالعات زنان در جهان اسلام، مطالعات راهبردی زنان، شماره30، 1384ش.
• زکی المیلاد، ترجمه: عبداللّه امینی، «اندیشه‌های معاصر عرب و نواندیشی در مسایل زنان»، سایت اطلاع رسانی حوزه، تاریخ بازدید: 10 فروردین 1402ش.
• عباسی، مهرداد و جمعی از نویسندگان،«توصیف وتحلیل نظریات قرآنی نظیره زین‌الدین در مسئله حجاب»، دو فصلنامه کتاب قیم، سال 11 ،شماره 25 ،پاییز و زمستان 1400ش.